Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кадын сууныҥ башталганында

27.07.2018

Одус јыл мынаҥ кайра Оҥдой аймакта бистиҥ тергеениҥ тӱӱкизинде баштапкы ла катап алтай элдиҥ Эл Ойын байрамы ӧткӧнинеҥ башка база бир јаан учурлу керек болгон. Ол ӧйдӧ, 1988 јылда, СССР деп јаан ороон ВЛКСМ-ныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 70 јылдыгын темдектеген. Jашӧскӱримниҥ башкараачылары бу јаркынду байрамга учурлай Оҥдойдыҥ јиит комсомолдорын јууп, экспедиция тӧзӧп, олорды Кадын-Бажында Геблердиҥ тошту мӧҥӱлерине јетире јол-јорыкка аткарар јӧп јараткан. Ол тушта јол-јорык једимдӱ ӧткӧн. Бу экспедицияда Оҥдой аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ председатели Эдуард ТЕКЕНОВ база турушкан. Jол-јорык керегинде ол мынайда эске алынат:
— Чын, 1988 јылда Кадын сууныҥ башталып турган јерине, Геблердиҥ тошту мӧҥкӱлерине јетире, јилбилӱ јорык болгон. Мен ол ӧйдӧ Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозто инженер-гидротехник болуп иштегем. Ӱч-Сӱмер јаар экспедиция тӧзӧлип јатканы керегинде табыш биске јаан изӱ айда угулып келген. Ол тушта ВЛКСМ-ныҥ Оҥдой аймактагы комитедин Сергей Тарханов башкарган эди. Сергей телефон согуп, мени ле эш-нӧкӧримди, Ульянаны, экспедицияда туружып болорыгар ба деп сураган. Jилбилӱ јол-јорыкта канайып турушпайтан. Бир де алаҥзыбаганыс. Jӧпсингенис. Арткан јииттер бу баштаҥкайды база эрчимдӱ јӧмӧгӧндӧр. Анайып, јашӧскӱримниҥ экспедициязына Александр Судуев, Аспан Боктунов, Марина Татаракова, Иван Пупыев, Чечек Чекурашева (Бакчабаева), Ульяна Текенова, Инга Сӱмечекова (Белекова), Татьяна Пичеленова (Неметова), Виктор Иртамаев ле мен киргенис. Амаду Ӱч-Сӱмердиҥ тӱштӱк јанында турган Геблердиҥ тошту мӧҥкӱлерине чыгары болгон.
Черӱде турарымда, альпинизмле, кайага чыгар спортло јилбиркеп, бир эмеш тазыктырынган болгом. Арменияныҥ эҥ бийик кырларыныҥ бирӱзине — Арагацка да чыгып јӱргем. Кайа-ташка чыгар баштамы белетениш менде бир де эмеш болзо, болгон деп айдар керек. Экспедицияныҥ јаанына јербойындагы школдо иштеген инструктор-альпинист Виктор Иртамаев тудулган. Бис оны Памирдиҥ ле Кавказтыҥ кырларында болгон ченемелдӱ кайага чыгаачы деп билген болгоныс. Ого бӱдӱп ле иженип, ыраак јол-јорыкка атанганыс. Эмди Виктор Анатольевичти улус ас билер, је канчын јиит тужында ол Туулу Алтайда ченемелдӱ альпинисттердиҥ бирӱзи болгон.
Ол ӧйдӧ бис бастырабыс јиит болгоныс. Уур-кӱчтердеҥ јалтанбаганыс. Ончобыска сӱрекей јилбилӱ болгон. Кырларга карын да тыҥ тартылганыс. Экспедицияныҥ туружаачыларын јол-јорыкка Оҥдойдо кӧдӱриҥилӱ айалгада ӱйдешкендер. Ол ӧйдӧ ВЛКСМ-ныҥ райкомы эмдиги библиотеканыҥ туразында иштеген. Jииттерге уткуулду сӧстӧриле комсомолдыҥ райкомыныҥ баштапкы качызы Сергей Тарханов ло партияныҥ райкомыныҥ качызы Антонина Саламова баштангандар. Ульянала бис экӱ кӧлӱкти Караколдо сакыганыс. Олор бисти јолой отургызып алгандар. Экспедицияныҥ туружаачыларына кӧлӱкти ол тушта комсомолдыҥ райкомы чыгарган эди. Кӧксуу-Оозы аймакта Кујурлу јуртка эҥирде једип келгенис. Jол-јорыктыҥ аайын чокымдап, курсак-тамакты теҥ-тай ӱлежип, рюкзактарысты јуунатканыс. Бисти тушенкаларла, сгущенкаларла, кашаларла, калашла, чайла байа ла комсомолдыҥ райкомы јепсеп турбай.
Коноло, эртен тура јолго чыкканыс. Бир саат ӧйгӧ тӱрген базып, беш-он минутка тыштанып турар болуп јӧптӧшкӧнис. Эҥирде, он саат кирезинде, Кујурлуныҥ кӧлине једип барганыс. Jол кӱчке келишкен. Ол тушта бу јерлерде туристтер јӱрген эмес. Jырааларды турумкай ӧдӱп, јыгындарды ажыра алтап, терлеш-бурлаш тыҥ ла болгон база. Jол до јок болгон ине. Улус баспаган ээн јерлер болгон деп айдарга јараар. Кӧлдиҥ јарадында конгоныс. Эртенгизинде таҥ јаҥы ла адып јадарда, јолго чыкканыс. Кӧлӧткӧлӧр узундап, эҥир кире берерде, арып-чылаган улус Капчалдыҥ боочызына јеткенис. Ол кӱн Кујурлуныҥ јети километрге чӧйилген јарадын кууй алып, Кӧнӱ-Айрыныҥ ла Мӧштӱ-Айрыныҥ чакпынду сууларын кечерге келишкен эди. Ар-бӱткени кеен ле јараш бу јерлер Ӱч-Сӱмердиҥ кӱнбадыш јанында тургулап јат. Бастыра бойлоры тош. Канча ла кире кӧрӧр кӱӱниҥ келер. Алты-јети километр ыраагынаҥ кӱркӱреген сууныҥ табыжы јаҥыланып, угулып турар кайкамчылу јер. Jанына јууктап келзебис, ол Капчалдыҥ суузы эмтир. Кӱнге мызылдаган јылым тош кӱнге кайылып, суу болуп шоркырап агып јат. Ол бийик кайадаҥ «учуп» тӱжет. Jерге келип тӱшкен табыжы кулактарды тундурып, торгуланат. Айландыра ӧскӧн каҥыл-каҥыл мӧштӧрди база кайкап кӧрдибис. Учар сууныҥ ӱстинде турган солоҥыныҥ јаражын! Амырайла, оноҥ ары басканыс. Эҥиргеери тош мӧҥкӱлерге једип, конгоныс.
Jер јарыырда, чайлап-чуйлап алала, јолго чыкканыс. Jол-јорыкта арыдым- чыладым деп, кем де комыдабаган. Jиит, чыйрак ла бӧкӧ тушта кижи андый болбой база. Кокырлажып, кӱӱн-санаабысты кӧдӱрип, кырларда нак јӱргенис. Jолдо тыҥ арып-чылаганыс. Jе кемниҥ де кӱӱн-санаазы ӱрелбеген. Jыбардаҥ Капчалдыҥ койнына јажынып, конорго келишкен. Таҥ адарда, тоштыҥ ӱстине чыгып, оныҥ сынына тыҥ ла кайкаган эдис. Узуны кайда да бӱдӱн-јарым километр. Тоштордыҥ ортозы јарылып калган, је олор кардыҥ алдында «јажынып» калган. Бис тереҥ јырыктарга таштар чачканыс. Мындый «орого» јыгылган кижи аргаданып болбозы јарт. Бийик кырларда јырык тоштордыҥ ортозында јаантайын ајарыҥкай јӱрер керек. Бой-бойыска болужып, учы-учында тош мӧҥкӱниҥ учына јеткенис. Ӱч-Сӱмердиҥ јаражын кайкап ла божобогоныс! Келген амадубысты, ады-јолдорысты, келер ӱйелерге кӱӱнзеген сӧзисти капсулага бичип, таштарга кыстап салганыс. Биске удура база бир јаан тош кӧрӱнген. Узуны баштапкызындый ла. Оны тӧмӧн араайынаҥ тӱжӱп келгенис. Картадаҥ кӧрӧлӧ, кырды айланбай, Песчаный деген боочыны ажар деп шӱӱшкенис.
Ончозы ла јеҥил болгон деп айтсам, арай јастыра болор. Уур-кӱчтер јеткилинче учураган. Jолысты кайыр кайалар тыҥ буудактаган. Олордыҥ келтей јаныла тӱжер керек. Jолы дезе сӱрекей кадалгак. Кайаларга кыстадып, ӧзӧккӧ арып-чылаган тӱжӱп келеристе, алдыста јажыл ӧлӧҥи јайканган элбек јалаҥ јаткан. Ӧлӧҥ дезе ӧлӧҥ… Кижиниҥ туку ла курлазына јетире. Бу чек ӧскӧ телекей болор бо деп, бӱтпей турдыбыс. Кӧбӧлӧктӧр, аспандар учкулап јат. Ыраак јогында Кадын башталып јат. Кижи баспаган кеен јараш јерлер! Курлага јетире ӧскӧн ӧлӧҥниҥ ортозында бастыра бойлоры кӱнге суркураган семис-семис аттар јатканын кӧрдис. Олор бери Рахмановсктогы тоҥмок суулардаҥ келген казахтардыҥ аттары болтыр. Кийнинде угуп турар болзо, бис Кадын сууныҥ башталган јерине бир ле эмеш јетпеген улус эмтирис. Ол тушта Ӱч-Сӱмерде баштапкы ла катап ӧскӧ ороонныҥ улузына јолукканыс. Швейцариядаҥ келген туристтер дешкен. Олорды Кадын-Бажына вертолет јеттирген болтыр. Бир кижи бистиҥ јаныска јууктай базып келеле, ӧскӧ ороонныҥ улузыла куучындажарга јарабас деген. Слер олорго јууктабагар деп айтканын эмдиге јетире ундыбай јӱредим. Ол та недеҥ улам андый болгон. Байла, ол тушта ӧй андый болгон.
Ол ло кижи Кадынды тӧмӧн тӱжетен јолды айдып берген. Алтыгы јанында беш-алты километр јерде казахтардыҥ кийис айылы турган. Jербойыныҥ улузына акча тӧлӧп, сууныҥ ол јанына кемеле кечер арга болгон, је бис кечпей, тӧмӧн бастыс. Ӱч-Сӱмердиҥ тӱштӱк јанындагы тоштордоҥ кайылган суучактар Кадынныҥ башталганы болгонын кийнинде угуп, јартап турбай. Эртенгизинде бу кичинек сууны јакалай барып, бир јердеҥ кечерге сананарыста, оныҥ агыны јаан болуп калган. Виктор Иртамаев, Александр Судуев ле мен Геблердиҥ тожына, Кадынныҥ башталып турган јерине јетире, барып келер деп шӱӱшкенис. Кадынныҥ эҥ ле тайыс јерин табып, кечкенис. Сууныҥ тал-ортозына једеристе, буттарыс кӧгӧрӧ тоҥо берген. Чыдажар да арга јок. Кайра бурыларга турала, бир ле болгон — кечип чыктыбыс.
Эки сааттыҥ бажында Геблердиҥ мӧҥкӱ-тожыныҥ стенезине јеткенис. Мынаҥ Алтайдыҥ тамыры болгон Кадынныҥ суузы башталып јат. Мӧҥкӱ јылымдардыҥ бирӱзинде Виктор Иртамаев биске, Ӱч-Сӱмердиҥ сыраҥай ла эдегине јеткен «альпинисттерге», буттарга тырмактар кийдирип, мӧҥкӱни ӧрӧ чыгатаны аайынча мастер-класс ӧткӱрген эди. Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде тазыктырынып, Алтайыстыҥ јаражын кӧрӱп, амырап алдыбыс. Геблердиҥ тошторы Кадын сууныҥ јай ӧйиндеги чап-чаҥкыр ӧҥине тӱҥей. Айландыра дезе ыҥ-шыҥ. Тошторго бӱркеткен ар-бӱткен кандый кеен! Мындый јарашты бир катап та болзо кӧрӧр керек!
Амаду бӱткен. ВЛКСМ-ныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 70 јылдыгына учурлалган вымпел-темдекти Ӱч-Сӱмердиҥ эдегинде арттыргызып, эҥирде кайра тӱжӱп, ойто Кадын сууны кечтибис. Соок сууны ойто кечеристе, байа чыдшпай турган буттарыс бир де тоҥбоды. Кӱӱн-санаабыс јарык. Экспедицияныҥ амадуларын бӱдӱрип салганыска тыҥ сӱӱнгенис. Одуланатан јерге једип, чай ичип, отты айландыра отурып, куучын-кумый ӧткӱрдис. Jылдыстар койылып турарда, јадып уйуктадыс. Эртенгизинде кайра јандыс. Песчаный дейтен кырды кууй алып, тошту јерди ӧттис. Ӧзӧктӧ кар кайылып калган. Базарга јеҥил болгон. Jолой эки јерде конып, Кујурлу јуртка тӱжӱп келдис. Комсомолдыҥ райкомыныҥ јакылтазын једимдӱ бӱдӱрген улус бой-бойысты уткып, тыҥ сӱӱнип турдыбыс. Кайра јанган јолдыҥ узунын да сеспедис. Ӱч-Сӱмер јаар он кӱнге улай болгон јол-јорык анайып тӱгенген.
Быјыл комсомол тужыстыҥ јаркынду јол-јорыгына туй ла 30 јыл толуп јат. Мен экспедицияныҥ туружаачыларын бу юбилейле, ВЛКСМ-ныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгыла акту јӱрегимнеҥ уткып турум. Алтайыстыҥ кеен ле јараш ар-бӱткенин мен акту бойыма шак ол тушта ачкам. Ак-Кемге, Кујурлуныҥ кӧлдӧрине ле ӧскӧ дӧ јерлерге мен эмди кажы ла јыл барып јадырым. Балдарым Ӱч-Сӱмерге улай ла барат. Оныла колбой ӧзӧк-буурымды ӧйкӧп турган суракты чыгара айтпас аргам база јок. Кадын-Бажыныҥ јерлерин Казахстанга арендага бергенисти чек јаратпай јадырым. Айдарда, Алтайдыҥ тамыры болгон Кадын суубыс Казахстаннаҥ башталып јат… Бис бойыстыҥ агару јерлеристи качан да, кемге де бербегенис. Республиканыҥ башкарузы, Эл Курултайдыҥ депутаттары бу суракты шиҥжӱлеп, бойлорыныҥ ајарузына алар деп иженип турум. Кадынныҥ башталган јерин ӧскӧ талага берип, оны јылыйтып салзабыс, келер ӱйелер бисти оҥдобос.

Э. АТАРОВ бичип алган

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина