Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

25 Геройдыҥ адыла адалган

31.07.2018

1993 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 13-чи кӱнинде Россияныҥ Таджикистанда турган пограничниктери террористтерле постсовет телекейде баштапкы ла јуу-согуш ӧткӱрген.

1992 јылдыҥ јазында Таджикистан јер-телекейдеги «изӱ точкалардыҥ» тооломына кирген. Баштапкы президент Рахмон Набиевти јӧмӧп турган ийде-кӱчтер ле оппозиция ортодо удурлажулар ороон ичинде башталган. Оппозицияга исламисттердиҥ ле «демократтардыҥ» альянсы кирген болгон. Афганистандагы экстремисттер башкаруныҥ черӱлерине удура јуулажып турган «карындаштарына болужар» кӱӱндӱзин угускан.

Мындый айалганы ајаруга алып, РФ-тыҥ јеткер болдыртпазы аайынча министри Николай Голушко 1992 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 19-чы кӱнинде Ортоазиат пограничный округтыҥ оперативно-черӱ бӧлӱгине тӧзӧлгӧлӧнип, Россияныҥ Краснознаменный пограничный группазын Таджикистанда тӧзӧзин деп јакару берген.
1993 јылдыҥ јазынаҥ ала таджик оппозицияныҥ боевиктери, Афганистаннаҥ моджахедтердиҥ јӧмӧлтӧзиле, гран-кыйуны бузарга, канча ла катап ченешкен болгон. Jе кажы ла катап олордыҥ јолында Россияныҥ пограничниктери турган.

Баштапкы јаан табару Московский пограничный отрядтыҥ 9-чы заставазына 1993 јылдыҥ тулаан айыныҥ 8-чи кӱнине тӱнде эдилген. Бу ла айдыҥ 16-чы кӱнинде афган исламисттер 15-чи заставага табару эдерде, пограничниктер 17 боевикти јоголткон. Кандык айда Пяндж сууны кечерге база катап ченешкен моджахедтердиҥ јолын российский пограничниктер туй алып, ичкери божотпогон.

Кӱӱк айдыҥ 29-чы кӱнинде 11-чи заставага табару эдилген. Террористтер черӱчилдер турган јерлерди минометтордоҥ ло гранатометтордоҥ аткылаган, оноҥ табаруга барган. Эки јуучыл вертолеттор болушка келгениниҥ шылтузында застава бу табаруны ӱзе соккон.

«Саригоры» (кӧчӱрзе — «кырдагы оро») деген 12-чи россиялык погранзаставага табаруны террористтер мынаҥ озо келишпеген ле ӱзе соктырткан табарулары учун ӧч алыш деп пландаган болгон. Анайда ок террористтер Россияныҥ пограничниктери Таджикистанныҥ јеринеҥ јӱре берерине иженген. Россияныҥ пограничниктери јӱре берзе, Таджикистанда государственный јаҥды аҥтарар деген амадулу јӱргендер.

Кайра баспагандар
«Саригоры» заставага табаруда 14 бандбиригӱ ле Афганистанныҥ регулярный черӱзиниҥ солдаттары турушкан. Кезик јетирӱлерле болзо, табару эткендердиҥ тоозы 300-теҥ ала 400-ке јетире болгон. Олордыҥ мылтык-јепселиниҥ тоозында 12 пулемет, 4 безоткатный уй мылтыктар, 5 реактивный установкалар, 30 гранатомет, эки миномет болуптыр. Мындый мылтык-јепселле јепселгендерге удура 48 пограничник јуулашкан.

Айландыра кырларла курчаткан јерде турган бу заставаны Афганистанныҥ јеринеҥ аткылаарга, эптӱ болгон. Пограничниктерге болуш келетен сок јаҥыс јолго миналарды озолондыра тургузала, моджахедтер анда кӧп тоолу тозуул-засадалар тӧзӧп алгандар.

Караҥуй тӱнде, 3 саат 15 минутта, Московский погранотрядтыҥ оперативный дежурныйы белетелип турган табару керегинде јетирӱ алган, је ол ӧйдӧ 12-чи заставала колбу јок болуп калган болгон…

Эртен тураныҥ 4 саадында пограничниктердиҥ заставаныҥ опорный пунктыныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында болгон наряды кырлакты ӧрӧ келип јаткан моджахедтерди кӧрӱп ийген. Пограничниктер олорды кӧрӱп ийгенин ле заставага сакыбаган јанынаҥ табару эдип болбозын билип ийеле, олорды бастыра мылтык-јепселинеҥ аткылап баштаган.
Мындый тыҥ адыштаҥ улам БМП-2-ниҥ экипажы бу техниканыҥ ичиндӧӧн кирип болбой, оныҥ јанында јадала, удура адышкан. Jуучыл машинаныҥ ӱч кижинеҥ турган экипажы јуу-согуштыҥ башталганында ла јеҥ јастанып јыгылган. Jе эҥ баштапкы табаруны олор бойына алынып, арткан пограничниктерге табаруга удурлажарына заставаныҥ јеринде белетенип алар арга берген.

Моджахедтер сӱрекей канзыраган болгон. Николай Захарчевтиҥ «Аргументы и факты» газетте јарлалган куучынында (13.07.2013 ј.) айдылганыла: «Душмандар гранаталарды рядовой Сергей Борин ӧштӱге удурлашкан окоптӧӧн ӱч катап таштагылаган. Таштаган граната јарылып, оны канча-канча бӧлӱктерге ӱзе соккон…

Игорь Филькинниҥ окопындӧӧн база канча-канча катап гранаталар таштагылаган. Игорьдо октор божой берерде, душмандар оныҥ кийнинеҥ јууктап келип, эки магазин окторло оны аткылап салгандар.
Юрий Кологреев бойыныҥ объегин — связьтиҥ узелин корулап, ӧштӱни пулеметтоҥ аткылаган. Сержант Кологреевтиҥ окопыныҥ ичинде ӱч граната јарылып, осколкаларыла колын ла будын ӱзе соккон. Думшандар јаан шыркалардаҥ улам каны агып јаткан сержантка јууктап, чике ле бойынча аткылап салгандар…

Сержант Елизаров бойыныҥ калганчы јуу-согужын ийттерлӱ питомниктиҥ јанында ӧткӱрген. Jаан шыркалаткан да болзо, ол душмандардыҥ табарузын токтодып, канча сааттардыҥ туркунына удура адышкан. Душмандар оныҥ окопындӧӧн гранаталарды таштап, ого јеткен. Тирӱ бойынча Елизаровтыҥ бажын кезип ийгендер… Оныҥ позициязыныҥ јанында 16 моджахед ӧлгӧн јаткан.

Заставаныҥ начальниги Михаил Майборода јуу-согуштыҥ башталганында ла, качан бел-арказына осколок тийерде, јеҥ јастанып јыгылган. Бу јуу-согуштаҥ ӱч кӱн озо Михаилге 25 јаш толгон болгон. Башкартуны лейтенант Андрей Мерзликин бойына алган. Ого 24 јаш болгон. 14.20 саатта тирӱ арткан пограничниктердиҥ курчудаҥ уштылып чыгарын баштаган».

Россияныҥ Геройлоры
12-чи заставага табару эдилген ле кийнинеҥ ого болушка группа атанган. Бу заставага болушка 70-неҥ кӧп пограничниктер чыккан болгон. Jе колонна сӱрекей арай ичкерлеген — јолдо эмдиги ӧйдиҥ ал-камык миналары тургузылып калган болгон, јолды јакалай — тозуул-засадалар. Заставага тегин ле табару эдилген эмес, а афган черӱ Таджикистанга јуу-чакту кирип баштаганы јарт боло берген.

15 саатта Московский погранотрядтыҥ капитан Басмановко башкарткан десантно-штурмовой группазы душмандардыҥ заставадӧӧн јолдогы калганчы пулеметный расчедын јоголтып ийген. Болуш једип барган, је болужатан улус јок… Застава бӱткӱлинче јемирилип калган. Окоптордо, кырлактарда, заставаныҥ јеринде — јеҥ јастанып јыгылган пограничниктер. Душмандар бир де пограничникти олјого албаган. Олор јеҥ јастангандардыҥ сӧӧктӧрин кижи таныыр эмес эдип, канайып ла ӱреп салгандар.

Бу јуу-согушта 25 кижи јеҥ јастанып јыгылган: 22 пограничник ле 201-чи мотострелковый дивизияныҥ 3 черӱчили. Лейтенант Мерзликинге башкарткан 18 пограничник курчудаҥ уштулып, болушка келип јаткан бӧлӱкке бириккен.
Россияныҥ Президентиниҥ 1993 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 19-чы кӱнинде чыгарган 1050-чи таҥмалу Jарлыгыла «Саригоры» заставаныҥ алты пограничнигине Россияныҥ Геройы деген ат-нере адалган, олордыҥ тӧртӱзи — посмертно. Московский пограничный отрядтыҥ база 29 пограничниги «За личное мужество» орденле, 17 черӱчил «За отвагу» медальла кайралдаткан. Соҥында алылган агентурный јетирӱлерле болзо, бу јуу-согушта душмандар 70 кире јуучылын јылыйткан.

Оныҥ кийнинеҥ заставаны ӧскӧ јерде, Йолдогы комендатурага бир канча километр јуукташ јерде, орныктырып салгандар. Россияныҥ јеткер болдыртпазы аайынча министриниҥ 1993 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде чыгарган 413-чи таҥмалу јакарузыла Московский погранотрядтыҥ 12-чи заставазына «25 Геройдыҥ адыла адалган» деген ат адалган.

Посткриптум
Россияныҥ пограничниктери Таджикистаннаҥ јӱре бербеген. 1992-2005 јылдардыҥ туркунына таджикско-афган гран-кыйуда 500-теҥ кӧп јаан эмес јуу-удурлажу болгон, моджахедтер гран-кыйуны бузарга, 1,6 муҥ ченежӱ эткен. Бойыныҥ черӱчил молјузын бӱдӱрип турала, 161 пограничник јеҥ јастанып јыгылган. Россияныҥ пограничниктери 3 муҥ кире боевиктерди ле наркоконтрабандисттерди јоголткон. Текшилей алза, 30 тоннадаҥ кӧп наркотический веществолор, ол тоодо 11 тонна героин айрып алгандар ла јоголткондор.

2005 јылда Владимир Путин пограничный группировканы республиканыҥ јеринеҥ чыгарзын деп јакару берген. Гран-кыйуны шиҥжӱ-каруулда тудары таджик силовиктерге табыштырылган. Андый да болзо, Россияныҥ черӱзи Таджикистанныҥ јеринде артканча. Бу республикадагы турумкай айалга — Тӧс Азияда ла Россияныҥ бойында јеткер јок айалга болорыныҥ тӧзӧлгӧзи.

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча погранбашкартузыныҥ пресс-службазыла белетелген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина