Алтайдын Чолмоны

Быјыл тӱжӱм кандый болор?

31.07.2018

Республикада кӱӱк айда айдыҥ-кӱнниҥ аайы јер ижин ӧткӱрерине јаан качалаҥын јетирген деп айдар керек. Бу ӧйдӧ озо баштап јаан јааштар јааган, оныҥ ӱстине, алдындагы јылдарга кӧрӧ, соок кӱндер турган. Оноҥ улам јаскы кыра ижи оройтыган — ӱч неделе кире ӧйгӧ.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јетиргениле, быјыл 47134 гектар јерде јылдам культуралар ӱренделген, пландаганы — 47718 гектар.
Ашты 6 883 гектар јерде ӱрендеери пландалган болзо, ӱрендегени 6854 гектар. Бирјылдык азырал культуралар 39631 гектарда ӧскӱрилген, пландалганы — 40626 гектар.
Алтай Республиканыҥ Тӱндӱкке тӱҥейлелген аймактарында кӱндер соок болгон учун кыра ижи јӱк ле кичӱ изӱ айдыҥ экинчи јарымында тӱгенген, оноҥ бу ла айда тӱште кейдиҥ јылузы 30-35 градуска јеткен. Jердиҥ чыгы сӱрекей ас болгон.

Тайгалардыҥ мӧҥкӱлери оройтып кайылып баштаганынаҥ улам Кош-Агаш аймактыҥ јер сугаратан системазында сууныҥ кеми сӱрекей јабыс болгон.
Шак мындый айалганы ајаруга алып, јурт ээлем аайынча министерство АР-дыҥ башкарузыныҥ быјылгы 304-р таҥмалу јӧбиле башкарынып, јаҥныҥ јербойындагы органдарыла кожо кыралардагы ла арка-туулардагы айалганы шиҥжӱзинде туткан, кӱскиде тӱжӱм кандый болгодыйын ажындыра чоттоп кӧргӧн.
Специалисттердиҥ чоттогоныла, айдыҥ-кӱнниҥ айалгазыныҥ јаскы иштерге јетирген салтарыныҥ экономикалык чыгымы 79 миллион салковойго једер аргалу. Оныҥ учун экономикалык јылыйтуларды астадары аайынча ӧткӱретен иштердиҥ планы тургузылган.

Аштыҥ тӱжӱмин быјыл ӧйлӱ-ӧйинде јуунадар арга јок болгонынаҥ улам оныҥ кеми сакыганынаҥ 25 процентке ас болор аргалу. Бу учуралда ээлемдердиҥ аш јанынаҥ јетире алынбайтан кирелтелериниҥ кеми 27 миллион салковойго јууктай берер. Оныҥ учун чӧлдӧги аймактарла ажындыра јӧптӧжӱлер тургузып, јетпей турган азырал ашты олордоҥ тартарга келижер.

Алтай Республиканыҥ азыралла јеткилделгени быјыл бир тын малга 3,4-4,2 азырал единицадаҥ болор аргалу.

«Алтын» мӱӱстӱ аҥдар
Бастыра Россияны алар болзо, сыгындарды ӧскӱретен ле олордыҥ мӱӱзин кезетен иш Алтайский, Красноярский, Пермский крайларда, Тверской, Калужский областьтарда база ӧдӧт. Гран ары јанын алза, мӱӱзин кезетен сыгындарды Австралияда, Jаҥы Зеландияда, Канадада ла Китайда ӧскӱрет.
Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында, јурт ээлемди ӧскӧртӧ кубултар тушта, сыгындар ӧскӱретен иш областьты тыҥ аргадаган эди.
Аҥныҥ мӱӱзин кезери јанынаҥ бистиҥ республика Россия Федерацияда баштапкы јерлердиҥ бирӱзинде турат. Эмди Алтай Республикада аҥ ӧскӱрип турган ээлемдердиҥ тоозы 59-ка једип јат. Ол тоодо укту мал ӧскӱреечи 8 ээлем.
Олордогы аҥдардыҥ текши тоозы 52 муҥ, јылдыҥ ла берип турган кургаткан мӱӱстиҥ бескези 40 тоннага једип туру. Республиканыҥ бастыра аҥ ӧскӱреечилери бойлорыныҥ биригӱзин тӧзӧгӧн. Оны Карагайдыҥ јарлу аҥ ӧскӱреечизи Александр Попов башкарат.

Алтай Республиканыҥ аҥ ӧскӱреечилериниҥ биригӱзи бу бӧлӱктиҥ ӧзӱмине, укту аҥдардыҥ тоозын кӧптӧдӧрине, баалар јанынаҥ политиканыҥ аайы-бажына, кургаткан мӱӱстерди гран ары јанында садатан јолдорды табарына јаан камаанын јетирет.
Аҥ ӧскӱреечилер бӱгӱнги једимдерине государствого тыҥ иженбей, бойлорыныҥ арга-чыдалыла једип алган. Бӱгӱнги айалганы алдындагы сводкадаҥ кӧрӱгер:

Аймактар Мӱӱзин кезетен сыгындар Кезилгени Кезилгениниҥ бескези, кг Алынганы, кг
эжер мӱӱстер чий мӱӱс 1 сыгыннаҥ Мӱӱзин 1-кы катап кескенинеҥ
сыгындар 1-кы катап кезетени сыгындар 1-кы катап кескенинеҥ Сыгындардаҥ 1-кы катап кескенинеҥ
Майма 870 118 717 107 3 004 112 4,19 1,04
Шабалин 2 596 344 2 236 193 14 789 354 6,62 1,84
Чамал 781 54 454 5 2 717 0 5,98 0,00
Кӧксуу-Оозы 6 608 509 6 479 297 38 414 475 5,93 1,60
Кан-Оозы 1 246 155 690 3 3 785 2 5,49 0,60
Оҥдой 2686 269 2303 176 12326 284 5,09 1,67
Бастыра республика 14787 1449 12878 781 74435 1226 5,8 1,6

Майма аймакта мӱӱс кезетен иш тӱгенген, арткандарында бу айдыҥ учына јетире ӧдӧр.

Эттиҥ баазы — ӧҥзӱре сурак
Ол кажы ла јыл јурт улусты санааркадып турган сурак болуп јат. Jе оныҥ чокым аайы эмдиге јарталгалак, рыноктыҥ ӧйинде ондый болор јаҥду дежет. Кезик улустыҥ шӱӱлтезиле, бааларды, эттиҥ баазын шиҥжӱде тудатан орган болзо, јакшы болор эди. Нениҥ учун дезе 2-3 јылдыҥ туркунына јайы-кыжы кичееп, азыраган малын эл-јон кӧп саба учуралдарда арга јокто јабыс баага садат.

Кӧп улус кажы ла јыл бескези уурлагалак јаш малын садат, нениҥ учун дезе кемниҥ де бала-барказы ӱредӱге барат, кемдийи де биле тӧзӧйт, той-јыргал, белкенчек ӧткӱрер керек. Ол ӧй — јаан изӱ ле куран айлар, анайда ок сыгын ай. Бу ла ӧйдӧ эт алаачылар бааларды јабызадып ийет. Мындый айалганы јурт јерлердиҥ бастыра эл-јоны билер. Оныҥ шылтагы јарт та болзо, улус кайда барзын, этти јабыс баага табыштырат.

Кезик улустыҥ шӱӱлтезиле, эл-јонноҥ артыкташкан продукцияны садып алатан бир организация болзын: улустаҥ этти бир ле јерде садып алзын, ол тушта баалар аайлу-башту болор.
Азыйда ондый ченемел болгон. Эл-јонныҥ колындагы мал-ашты, тӱк-терени, маала-ажын, ӧскӧ дӧ продукцияны заготовительдер јууйтан, садып алатан. Ондый эп-арганы не орныктырбас?

Т. ТОХНИН белетеген