Алтайдын Чолмоны

Чадыр айылда — айылчылар, чакыда — аргымактар

31.07.2018

Оҥдой аймакта Алтыгы Талду јурттыҥ «Короты сууны јакалай корболоп ӧскӧн јуртыс» деп адалган байрамы јаан изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде ӧтти.

Тӱӱкини эзетсе, јурттыҥ турган јери азыйда ээн ле јаан јалаҥ јер болгон. Эл-јоны кобы-јиктер, ӧзӧктӧр сайын чачыҥы јуртаган. Темдектезе, бир бӧлӱк улус Божулан ичинде јаткан. Тӧӧлӧстӧр Алтыгы Каралдайда, Каалдарда, тодоштор Алтыгы Талдуда, маймандар Курсайда, кара тодоштор, иркиттер Ӱстиги Талдуда јуртаган. Оныҥ кийнинде эл-јон тӧмӧндӧп, чуктай јуулып, јурт тӧзӧлгӧн. 1955 јылда «Ленин-Jол» ло «Кызыл Таҥ» деген эки колхоз бириккен. Ленин-Jол колхоз оноҥ ары јаранып, јаанап ӧзӱп барган.

Jаткан јурт јаан, калыҥ. Эбире кӧс јетпес јалаҥдар, кыралар, тайгалары аҥ-кушла байлык. Короты-Бажы байлу јер, аржан суузы эл-јонго быйанду. Jерис мал-ашка сӱреен јарамыкту, эптӱ. Эл-јоныныҥ турган јери де јаан, јайым, мал-ажыныҥ одоры да артыгынча.

Колхоз-совхозтор чачылып, таҥынаҥ да барган ӧйлӧрдӧ эл-јон азыраган, тынын алган ак малын, эки-јаҥызын ычкынбаган. Азыраган ак малы бала-барказын аргадаган, чыдаткан, албатыныҥ тоозына кошкон. Jуртта јиит билелер кӧп. Бала-барка да јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Алтай албаты шак мындый ӧзӱмдӱ, је ле деген јурттардыҥ шылтузында кӧптӧӧри, ӧзӧри јарт ине. Бисте јиит билелер кандый да ӧйдӧ јер-алтайынаҥ ырабаган, айыл-јуртын, от-очогын арттыргызып, город-эш кӧчпӧгӧн. Эл-јон нак, ӧмӧркӧк. Байа ук-тӧс, сӧӧк-тайак, јаҥжыккан јаҥжыгулар, јаҥдаган јаҥ деген јебреннеҥ јылыйбай келген ӱредӱ ӱйедеҥ ӱйеге, уктаҥ укка, баладаҥ балага улалат.

Калыктыҥ јаҥдаган јаҥы аайынча јуртыста тоомјылу эјебис Валентина Бачибаева байрам ӧдӧтӧн јердеги от-очогын кӧдӱрди. Оноҥ ары байрам токыналу, јымжак айалгада ӧтти. Байрамга јаан-јаш бир кижидий туруп чыгала, ӧмӧ-јӧмӧ бийик кеминде ӧткӱрди. Чын, јурт јерде акча-манатла айалга кӱч, айтпаза да јарт ине. Jе јурттыҥ фермерлери кой малыла болужып ийген. Казанга толо кӧчӧ-јарма, тепшиге батпас эт-јуу, ӧскӧ дӧ аш-курсак онойдо ло јайа болды. Мында јурт јеезениҥ, оныҥ јааны Д. Кохоевтиҥ тӧзӧмӧлдӱ ижи иле болды.

Алтыгы Талду јурттыҥ маанызын јаан јашту тоомјылу эјебис Табачы Сабагашеваныҥ барказы Альмира ла јети бала азырап јаткан Владимир ле Сынару Богомяковтордыҥ уулы Рамир кӧдӱрди.

Эл-јонды Алтыгы Талдудагы јурт јеезениҥ јааны Данил Кохоев, Оҥдой аймактыҥ јааны Мирон Бабаев уткыдылар. Данил Яковлевич јурттыҥ, онойдо ок эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминдеги, ижиндеги, ӱредӱде, су-кадыкты корыырында, спортто, культурада јеткен једимдери јанынаҥ айтты. Ол тӧрӧл јуртыс јаранзын, јаандары јаштарын ыжыктап, баштап-уштап алып јӱрзин деп кӱӱнзеди. Оныҥ айтканыла, мындый байрамдар јаан-јашты бириктирип, ийделӱ-кӱчтӱ, аргалу-чакту албаты эдип, ичкери јолына апарат.

Мирон Бабаев уткуулду сӧзинде Алтыгы Талду јурт аймак ичинде эҥ ле тӧзӧмӧлдӱ, тыҥытту јурттардыҥ бирӱзи болгонын аҥылап темдектеди. «Албатызы иштеҥкей, уур-кӱчтердеҥ тууралабас, тӧп кылык-јаҥыла ӧскӧ јурттардыҥ албаты-јонына јозок болорында алаҥзу јок. Бу јуртта эҥ ас административный каршучылдар, каршулу керектер база да ас. Азыраган мал-ажы арбынду, турлулары јык ла эткен, спорттогы једимдери, јеҥӱлери артыгынча, бир сӧслӧ, јурттыҥ ӧзӱмин оморкоп кӧрӧргӧ јараар.

Быјыл орто текши школдыҥ, јурт јеезениҥ туразыныҥ јабынтыларын солыырга керектӱ акча-манатты Оҥдой аймактыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи чыгарган»— деп, ол айтты.

Байрамныҥ ачылтазында сӱреен солун парад болды. Башка-башка јылдардыҥ улузыныҥ ады-јолдоры да адалды, быйанду сӧстӧр дӧ айдылды. Парадка озо ло баштап јаан јашту, тоомјылу ӧрӧкӧндӧр чыкты. Олор 1926-1945 јылдардыҥ улузы. Кандый да ӧйдӧ колхозтыҥ ижин ак-чек иштеген, арыдым-чыладым, аштадым-суузадым деп комыдал билбес нерелӱ иштӱ јерлештерис. Оноҥ ары јылдарла кӧп лӧ улус чыкты. Эҥ учкары јирме биринчи чактыҥ јаш корболоры чыккан. Ӧйлӧр колбузы ӱзӱлбес деген сӧстиҥ тереҥ учурын шак бу парад јакшы кереледи.
Оноҥ алтай кебин кийген эпшилер јаҥарлады, балдар бијеледи. Jаан да, јаш та балдардыҥ кеп-кийими сӱреен сӱрлӱ, јаркынду болды.

Jурттыҥ стадионы јаан. Айдарда, спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдери аайынча јилбилӱ маргаандар мында ӧтти. Маргаандардыҥ туружаачылары да, кӧрӧӧчилери де кӧп болды. Мында Алтыгы Талду јурттыҥ спортчыларыныҥ башка-башка маргаандарда кайралдаткан кубокторыныҥ, медальдарыныҥ кӧбин! Олор кӱнниҥ чокторына јаркындалып, мызылдап турды. Клубтыҥ бир кыбында солун музей иштеди. Мында кайда да јок табынтылар бар. Музейге алдынаҥ башка тура болор деген табыш бар. Ондый тура келишсе, јакшы эди. Нениҥ учун дезе улуста кандый ла кереес табынтылар бар ине. Айылда јаттыргысканча, музейде јатса, артык ине. Jурттыҥ тӱӱкизине учурлалган стендттер јаш улуска солун болды. Оогош балдардыҥ бойыныҥ улузыныҥ, јааналарыныҥ, таадаларыныҥ фотојуруктарын кӧрӱп, сӱӱнип, оморкоп јаткандарын.

Оныҥ кийнинде чадыр айылда, тышкары столдордо јаанды-јашты агаш айактарда јарма, тепшилерде учурлап салган эт-јуу, быштак, боорсок, теертпек ле оноҥ до ӧскӧ алама-шикир сакып јатты.
Агаш айыл, сцена, отургыштар Короты сууныҥ јарадында, аралда, сӱреен эптӱ јерде турат. Чайлап-чаптап, эл-јон јакшынак ойын-концертти јилбиркеп кӧрдилер. Тӧрӧл јерине амадап келген, темдектезе, Раиса Урбанова, Мая Ороева, Владимир Туткушев, Анжела Кыдыева (Jоргой Кыдыевтиҥ кызы), Эрке Адуев, Бичиктӱ-Боомноҥ Анна Мыжлакова ла оноҥ до ӧскӧлӧри јерлештерин байрамла уткып, кожоҥдорын кожоҥдоп, ӱлгерлерин кычырдылар. Jайаан јайалталар јуртта кӧп. Оныҥ учун ойын-концерт те јилбилӱ болды.

Кычыраачыларды байрам ӧйинде спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдери аайынча ӧткӧн маргаандардыҥ јеҥӱчилдериле таныштырып ийели.

Городки маргаанда
1-кы јерде — Поромзон Яилгаков
2-чи јерде — Олег Кыбыев
3-чи јерде — Батыр Яилгаков.

Чой кӧдӱреринде
1-кы јерде — Чечен Ерохонов
2-чи јерде — Арутай Кыбыев

Ӱй улус ортодо
1-кы јерде — Алина Кокулева
2-чи јерде — Олеся Пиянтинова
3-чи јерде —Айсура Кыбыева.

Камчы согушта
1-кы јерде — Эркемен Кыбыев
2-чи јерде — Айабас Пиянтинов
3-чи јерде — Игорь Калкин.

Токпок чачышта
1-кы јерде — Карам Кохоев
2-чи јерде — Аргымак Болбосов
3-чи јерде — Байрам Кадин.

Ӱй улус ортодо
1-кы јерде — Алла Альчина
2-чи јерде — Оля Казакова
3-чи јерде — Айару Кадина.

Алтай кӱреште (абсолютка, 18 јашка јетире)
1-кы јерде — Чечен Кыбыев
2-чи јерде — Jалтанбас Сандыков
3-чи јерде — Карам Кохоев.

Кӱреште (30 кг јетире)
1-кы јерде — Андрей Богомяков
2-чи јерде — Амат Кыбыев
3-чи јерде — Сӱнер Иртамаев.

40 кг јетире бескеде
1-кы јерде — Айас Боков
2-чи јерде — Чечен Баянкин
3-чи јерде — Амат Тепуков.

50 кг јетире бескеде
1-кы јерде — Карам Кыбыев
2-чи јерде — Сурдаш Яилгаков
3-чи јерде — Батый Яилгаков.
Jаштарыла эҥ ле оогош эки кӱрешчи алып-баатырлар Амат Кыбыевке ле Айдыс Тахановко акча-манатла сыйды бойыныҥ адынаҥ аргачы Елена Курдакова табыштырды.

«Кӧк-Бӧрӱ» маргаанда
1-кы јерге Алтыгы Талдуныҥ командазы (Эркей Кыбыев, Чечен Кыбыев, Айабас Пиянтинов, Игорь Калкин, Аткыр Байрымов, Айвар Мамаков, Александр Кныев) чыгарда, 2-чи јер Караколдыҥ командазына келишти.
Бу маргаандардыҥ спонсорлоры болуп Караколдогы, Оҥдойдогы, Кӱпчегендеги јурт јеезелердиҥ јаандары Чедирген Тарбанаев, Эзен Тепуков, Владимир Мандаев ле Эркемен Тузачинов акча-манатла болушкан.
Ат јарышта (1200 метрге)
1-кы јерде — Айабас Пиянтинов
2-чи јерде — Мурат Чехонов
3-чи јерде — Кӱрмел Кыдыев.

1400 метрге
1-кы јерде — Батый Яилгаков
2-чи јерде — Эркей Кыбыев
3-чи јерде — Мурат Чехонов.

Оҥдой јуртта јуртап јаткан јерлештерис ат јарышта јарыжып, јеҥӱчил болуп чыккан эҥ кичинек бӧкӧгӧ, Батый Яилгаковко, сыйын табыштырган.

Ат јарыштыҥ спонсорлоры Наталья Ачимова, Эркемен Михайлович Кыбыев, Айвар Мамаков, Александр Кыбыев, Чехоновтордыҥ таҥынаҥ ээлеми.

Ат јарыштыҥ ӧдӧтӧн јерин Кару, Александр Кыбыевтер, Арсан, Мурат, Аҥчы, Адучы Чехоновтор, Сергей Бадыев јазаган. Байрамныҥ казанын Андрей Иртамаев, Аргымак Тыйданов, Альберт Кокулев, Константин Сакладов аскандар. Койды Айабас Пиянтинов, Арунат Кохоев берген. Байрамда маргаандардыҥ јеҥӱчилдерин кайралдаар медальдардыҥ спонсоры Эрке Адуев. Jурттыҥ јашӧскӱримине Оҥдойдоҥ јерлештер волейбол ойноор мячиктер сыйлаган. Jурт јеезениҥ администрациязы онойдо ок ончо ак санаалу, ару кӱӱндӱ спонсорлорго, Валентина Бачибаевага јаан алкыш-быйанын айдат. Jурттыҥ культура байзыҥы, јурт јеезе, школ, детсад, јурттыҥ ветерандары, јииттери байрамды белетеп ӧткӱреринде эрчимдӱ турушканы јарамыкту.

Алтыгы Талдуныҥ эл-јоны «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бойыныҥ кычыраачыларыныҥ јаҥжыкан чӱм-јаҥжыгулары керегинде јарлалган бичимелдериниҥ тизӱ бичиктерин садып аларыла озочыл јерде турат. Анчада ла јиит билелер бу бичиктерди алып турганы јарамыкту. Онойдо ок эл-јон тӧрӧл газедине бичидип аларын бир де ундыбай турганы оморкодулу. Jурт ичкери ӧзӱмдӱ, келер ӱйелерге айдатан сӧзи де, арттыргызып салатан энчи-байлыгы да бар.

К. ПИЯНТИНОВА