Алтайдын Чолмоны

Кин эне — алкыш-быйанду кижи

03.08.2018

Алтай улус азыйда Алтайынаҥ тыҥ ла ырабайтан. Кайда да ыраак талада эмезе калада алтай кижи јуртап јатканын уксаҥ, јаан солун, јилбӱ болгон эди. Бӱгӱнги кӱнде алтайлар кайда барбайт, кайда иштебейт деп айдарыҥ. Тӱндӱктиҥ, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ тергеелеринде, керек дезе, ичкери јаан калаларда, Кореяда да иштеп тургандарын угадыс. Кезик тергеелерде, темдектезе, Сахалинде алтайлардыҥ јаан јерлежӱ-диаспоразы да тӧзӧлгӧн.

Бу јуукта редакцияга таныш эпши, Нина Георгиевна Кудюшева (Кеденова), кирип јӱрди. Jаан ченемелдӱ эмчи Н. Г. Кудюшева Чукотский автоном областьтыҥ Чукотский районында Чукотский талайдыҥ јарадында Энурмино поселокто акушер-фельдшердиҥ ижин бӱдӱрет. Ол Тӱндӱктиҥ кату айалгазында јуртап јаткан ас тоолу чукча ла эскимос калыктардыҥ су-кадыгын кичеейт.

Нина Георгиевнаныҥ иштеги јолы узун ла јозокту деп айдар керек. Ол тӧртӧн јылга шыку тӧрӧл Улаган аймактыҥ эмчиликтеринде, калганчы јылдарда Акташтагы эмчиликте акушер-гинеколог болуп иштеген. Нина Георгиевна канча ӱйелердиҥ кин энези болуп јат. Оныҥ адазы, Егор Данилович Кудюшев, атту-чуулу којойым, комдош сӧӧктӱ Данил Тобоковтыҥ сурас уулы. Нина Георгиевнаныҥ эске алынганыла, Данил Тобоковтыҥ карындажы Сергей Тобоков ӱйиле, јеендериле кожо олордыҥ айылына улайын айылдап киретен эмтир. Ол сӱреен аҥчы кижи болгон. Нина соҥында Горно-Алтайскта медучилищеде ӱренерде, Сергей Тобоковтыҥ айылында јаткан. Олордыҥ айылына најызы Сазон Суразаков келип, куучындажар, амзап та ийетен болгон. Сергей абазы 90 јашты ажып јӱреле божогон.

Нина Георгиевна ӱредӱзиниҥ кийнинде ыраак Балыкчыда акушер болуп иштеп баштаган. Бу ижиле коштой ол јорыктап јӱрер фельдшердиҥ кӱч ижин бӱдӱрген. Канча километрге чӧйилип аккан Чолушман сууныҥ эки јарадында турган турлуларга, Кӧӧ лӧ Кӧкпаш јурттарга јайы-кыжы такалу атту јӱрӱп, улустыҥ су-кадыгын кичееген. Санкт-Петербургта (Ол тушта Ленинград) эмчиликтиҥ гинекология бӧлӱгинде иштегени Нинага кӧп билгирлер ле јаан ченемел берген. Культураныҥ ла кеендиктиҥ тӧс калазында театрларга, музейлерге, башка-башка учурлу кӧрӱлерге јӱрӱп, ол ич-кӧгӱс байлыктарын база байыткан. Ӱч јыл кожо иштеген јиит медишчилер Германияныҥ госпиталинде иштеерге шыйдынарда, Нина арттып калган эмтир. Ада-энезинде эҥ јаан кызын ырада божодор кӱӱн болбогон, јанзын дешкен.

Тӧрӧлине јанып, ол Улаганныҥ, оноҥ узак јылдарга Саратанныҥ эмчиликтеринде иштеген. Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында текши ороондо, ол тоодо медицинада айалга коркышту коомой болгон: керектӱ кӧп лӧ не-немелер јок ӧй. Ӱзеери айылда оогош ӱч балазы, ижи дезе, ӧйиле киреленбеген: тӱн бол, тӱш бол, иш ле иш, айттырулар, оору улусты тӧс эмчиликке јетириш… Машина-неме јанынаҥ керек база коомой болгон. Медучастокко одын-сууны ишчилер бойлоры белетейтен.

Калганчы 17 јылды Нина Георгиевна Акташтагы эмчиликте акушер-гинекологтыҥ ижин бӱдӱрген. Медицинада айалга да јаранган, иштеерге јеҥил боло берген. Jе энелердиҥ су-кадыгы јаранбаганы Нина Георгиевнаны тыҥ карыктырат. Алдында јылдарда ӱй улус балдары чыкканча иштеп јӱрген — кӧп кыймыктанган, экологияныҥ аайы да јакшы болгон, аш-курсак та эмдигидий су-кадыкка салтарлу кошмокторлу болбогон деп, эмчи кижи чоттойт.

Тӱн болбойтон талада…
Нина Георгиевна, бала-баркалары јаандап калган кижи, озо Ыраак Кӱнчыгышта барып иштеген. Эмди эки јылга улай Россияныҥ тӱндӱк-кӱнчыгыжында эҥ јака тергееде, Чукотский автономный областьта, иштеп турган болуптыр. Чукотский јарымортолык Тӱндӱк Ледовитый теҥистиҥ эки талайына курчаткан: Чукотский ле Берингово. Бир јылдаҥ бу алтайга ол кызыныҥ билезин апарган. Быјыл јайгыда Алтайына Нина Георгиевна барказыла кожо јолго атанып, тӧрт аэропортко отурып, учуп келген эмтир. Jолдыҥ ыраагын оноҥ до кӧрзӧӧр! Оныҥ айтканыла, бу да јерде алтайлар кайда ла бар болуптыр. Темдектезе, јаратта турган Певекте Канаданыҥ компаниязы иштеп јат. Ондо алтай уулдар техникада иштеп турулар.

Н. Г. Кудюшева Чукоткада, сыраҥай ла Тӱндӱк Ледовитый теҥистиҥ јарадында, поселокто јадын-јӱрӱм керегинде сонуркадып куучындады. Бу алтай Тӱндӱк полярный кругта учун, ондогы тӱндер бисте ошкош караҥуй болбой јат. «Баштап келеле, ӱренишпеген кижи узак уйуктап болбой до туратам. Медишчи кижи тӱни-тӱжи айттыруда учун, јарык болгоны, карын, јакшы. Алтайга отпускка келеле, тӱнде чыгала, бу кандый караҥуй деп айда салганымды да билбей калгам», — деп, Нина Георгиевна каткырат. Ол оноҥ ары куучынын мынайда улалтат:

—Теҥистиҥ јарадында тӱндӱк ар-бӱткен бистийинеҥ чек башка: ондо кырлар да, агаштар да јок. Тӧҥдӧрин «сопки» дежет. Чукотканыҥ бистиҥ јаткан јеринде чукча ла эскимос калыктар јуртайт. Тош тӱшкен кийнинде киттер Тӱндӱк Ледовитый теҥистеҥ Берингово талайга ууланган тушта, јербойыныҥ улузы китке аҥдап барат. Бир ӱч кирези вельмот-кемениҥ кажызында ла 8-10 балыкчы болор, гарпундарла, мылтыктарла јепсенип јат. Озо ло мылтыктаҥ китти адып јат, оноҥ гарпундар таштап јат.

Баштап ла келген јыл «кит! кит!» деп кыйгы-кышкы угуларда, кожо иштеп турган келинле экӱ улусла кожо талайдӧӧн јӱгӱргенис. Китти кӧрӧргӧ. Киттиҥ јааны, узуны коркышту балык болуптыр. Улус бастыразы ла пакеттерлӱ келген. Киттиҥ плавник-куйругын балыкчылар алатан јаҥду болуптыр. Байла, эҥ амтанду, тузалу јери ол болбой.

Балыкчылардаҥ ырызы ырабазын деп, плавник-куйрук олорго келижет. Балыкчылар аҥылу узун бычактарыла киттеҥ кезип, улустыҥ пакеттерине салып бергилейт. Бис экӱ, ондый неме билбес улус, куру келгенис. Jе улус бисле ӱлешкен эди. Jербойыныҥ улузы киттиҥ эдин кыштай јиирге «согумдап» алатан болуптыр. Киттиҥ терезин узада кезип, база ӱлежетен эмтир. Кызым телефон согуп, быјыл эки кит тудулганын айтты. Jаҥдар јербойыныҥ ас тоолу тургун бу калыгына китти, нерпаны, моржты аҥдаарын јараткан эмтир. Гренландский деген киттиҥ јааны тегин киттеҥ чик јок јаан болгонын кайкараар! Киттеҥ башка ондо улус нерпага, моржко аҥдап, јип јат. Нерпага сууда тошты ойып аҥдайт, моржко јаратта јайымжып јаткан ӧйдӧ аҥдайдылар.

Jаскыда јаш аҥныҥ (бистийиле — чааптыҥ) байрамы ӧдӱп јат. Кыш ӧйинде канча-канча аҥды јеккен чанактарлу маргаандажып турулар. Онойдо ок ийттер јегип, база маргаандажып јат. Чукча калык ийтке сӱреен карузыыр улус болуптыр. Бисте атка кару болзо, олордо ийтке карузыйтан эмтир. Онойдо ок талайчы-аҥчылардыҥ байрамында байдаркаларлу маргаандажып јат. Ӱй улус јалтанбас болуптыр, байдаркаларга отурып, кайыктарыла јӱзер болзо… Тӱндӱктиҥ улузыныҥ ортозында европей бӱдӱштӱ, узун сынду улус туштап јат. Каны кайлыкталып калган учун олор кеберкек, јараш улус.

Бала-баркалары балдардыҥ садиктерине акча тӧлӧбӧзинеҥ јӱрет. Онойдо ок школдо балдар база акча тӧлӧбӧзинеҥ 3-4 катап ажанат. Чукчалар, эскимостор туура јерге барып, эмденеле келзе, чыгымдаган акча-манадын кайра јандырып берет.

Мениҥ адам Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга сыраҥай јашта барган ла јуудаҥ 1946 јылда јанган. Адамды совет черӱде служба ӧтпӧгӧн дежип, Чукоткага черӱге аткарган. Ол база 30 кире алтай уулдарла кожо ондо беш јыл служить эткен. Ол уулдардаҥ кемизи де орустап билбес болгон. Адам, јуу-чакты ӧткӧн кижи, тил билбес јерлештерин кайда ла корулап, олордыҥ адаанын алып јӱрген болуптыр. Оныла кожо черӱде турган бир кижи Георгийди кем-кем божодып койбозын деп, коркып та туратандарын куучындаган эди. Нениҥ учун дезе, адам јерлештерин корулап, тыҥ тартыжып јӱрген болгон. Бир катап адам каруулда турарда, оны американ лазутчик арай апарбаган. Оны олјого аларга јылып клееткен американецти адам, карын, ајарып ийген…

Адам Чукоткада беш јыл јӱргенин куучындаарымда, јербойыныҥ улузы сӱреен сӱӱнгилегени кайкаткан. Олор бойыныҥ јерин тыҥ сӱӱп јат. «Бистиҥ јерис, бистиҥ Чукотка!», — дежип турар. Онойып, мен канча ондор јылдар ӧткӧн соҥында адамныҥ јӱрген јеринде иштеп јӱрӱм…

Н. БЕЛЬЧЕКОВА