Алтайдын Чолмоны

Алтай аш-курсакты орныктырып

07.08.2018

Бӱгӱнги бистиҥ айылчыбыс — меркит сӧӧктӱ Эльвира ТЕКТИЕВА. Бу эпши Горно-Алтайск калада «Меркит» кафениҥ јааны болот.

—Эльвира Васильевна, Слер кажы алтайдаҥ, угы-тӧзӧӧр не улус болгонын угарга солун?
—Мен 1967 јылда Кан-Оозы аймакта Келей јуртта чыккам. Бистиҥ јурт Чакырдаҥ, Тӱкей деген јаан ӧзӧктӧҥ барган.
Алдынаҥ бери ада-ӧбӧкӧлӧрис мал-аш туткан. Энем кӧбӧк сӧӧктӱ Унчукпас Арбашевна Дедина. Эзен јӱрген јаҥыс сыйны Александра Арбашевна Шестакова болор. Олордыҥ адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, энези эрте јада калган.

Мен биледе алты баланыҥ эҥ оогожы. Энебис бисти бир де аштатпай, суузатпай чыдаткан. Кӧп сабада бойыныҥ колыла быжырган калажыла, уйыныҥ сӱдиле азыраган. Энем кӧкчи, ус кижи болгон. Адам садуда чотобот болуп иштеген. Мен тӧртинчи класста ӱренип турарымда, ол јеткердеҥ улам јада калган. Адамныҥ адазы колхозто малчы болгон. Ол јаантайын кошовкалу јӱретен. Jайгыда малды јайдакка минип јӱрер. Ол тушта кондепо болгон. Бийскке малды айдап јетиреле, кайра јойу келетен. Аксагал јаҥыс колыла тай атты армакчылап тудатан. Онойдо ок ол чечен аҥчы болгон. Jаантайын аҥдап, киштеп, куру јанбайтан. Карган адам киштиҥ куйруктарын меге, 10-12 јашту кызычакка, беретен. Мен кӧктӧнип туратам.

—Ӱредӱдеги јолыгар керегинде куучындап ийзегер?
—Областной национальный школдо ӱренип турала, энем оорый берерде, Моты-Оозы јурттыҥ школын божотком. Оноҥ Барнаулда АГУ-да юридический факультетке кирип болбой, политехнический институтка киргем. Бир јыл ӱренеле, энем оорый берерде, ӱредӱни таштайла, јангам.
Онойып, бир јыл колхозтыҥ уйларын саадым. Jе јиит кижи ойноп јӱрбей, тӱнниҥ 2-3 саадында јадып уйуктаар, эртен тура беш саатта уй саарга турар керек. Ишке барадала, јолой уйуктай беретем, бӱдӱрӱлеле ойгонып келеле, эмди ле ӱредӱге кирзем, качан да таштабазым деп бек санангам.
Моты-Оозыныҥ «Путь к коммунизму» деп колхозы Красноярсктагы юридический институтка ӱредӱге ийген, оны божодоло, тӧрӧл колхозто юристконсульт болуп иштедим. Кӧбӧк сӧӧктӱ Байрам Николаевич Тектиевле айыл-јурт тӧзӧп, эки уулду болдыс. Кийнинде Маймада следствиеде иштедим, оноҥ узак јылдарга Горно-Алтайск каланыҥ јаргызында иштегем, јаргыныҥ председателиниҥ болушчызы болдым.

— Эльвира Васильевна, Слердиҥ, јаргыда иштеген кижиниҥ, аргачыга келген јолыгарда, байла, бойыныҥ шылтагы бар?
—Мениҥ эки уулым мал-аш ӧскӱрип јат. 2009 јылдаҥ ала балдарыма болужып, аргачы болуп бардым. Jаан уулым 29 јашту, айыл-јуртту, аргачы, таҥынаҥ турлулу.
Кичӱ уул 26 јашту, Новосибирск калада «Стандартизация и сертификация мясных и молочных продуктов» деп факультет божоткон. Экинур јуртта бойы алдынаҥ турлулу, мал-ашты кӧрӧргӧ адазы болужат.

—Эльвира Васильевна, аргачы болуп, кандый ууламјыла иштейдер?
—Акам Александр Васильевич Кулаков В. И. Чаптыновтыҥ ӧйинеҥ бери алтай аш-курсакты орныктырар кӱӱн-сааналу болгон. Мен акамды јӧмӧп, алтай албатыныҥ культуразыла, курсак-тамагыла туристтерди, айылчыларды таныштырары јанынаҥ иштейдим.

—«Меркит» кафеде кандый јаҥыртулар болды?
—Алтай улустыҥ тойлорын ӧткӱрерге, эки айыл тутканыс. Эки айылдыҥ бирӱзинде очок тургузып салдыс, пол јайылбаган, экинчизи полду, оны ресторан аайлу эткенис. Онойдо ок 350 јерге шатер эдилген. Мынаҥ ары кышкы ӧйгӧ эптӱ эттирте јазаарыс.

—Кандый амадулар бар?
—Амадулар бар, је ончозын бӱдӱрерге ӧй лӧ акча керек. Калада мӧш агаштаҥ алтай ресторан тудар санаа бар. Jе биске каланаҥ јер бербей јат.

—Туристтер кайдаҥ ла келип, мында амырайт па?
—Чындап та, бисте кайдаҥ ла келген туристтер амырайт. Керек дезе, Кыдат јеринеҥ меркит сӧӧктӱ аргачылар болгон. Олорды эм-тус ӧлӧҥдӧр јилбиркедет.
Олор саду-промышленный палатаныҥ јааны Э. Челоковло эрмектежип, бисте база меркиттер бары керегинде угала, ӧнӧтийин таныжып келгендер. Меркиттер Чингис-каанга удурлажып јуулашкан албаты. Келер ӧйдӧ бала-барка таныжып јӱрзин деп амадайдыс.

—Слер аргачылыкта кемле колбу тудуп, јӧмӧлтӧ-болуш аладыгар?
—Бис јурт ээлемниҥ гранттарыныҥ конкурстарында турушканыс. Уулдарым оныҥ акчазыла техника алды.
Ого ӱзеери бис чыккан-ӧскӧн јеристе «Ак-Боочы» деп производственный кооператив тӧзӧп алганыс. Амадаган амадулар кӧп.

—Кандый јондык иштерде туружып јадыгар?
—Музейге, алтай спортчыларга, Экинур јурттыҥ улузына акча-манатла болужадыс.

—Бош ӧйдӧ спорттыҥ кандый бӱдӱмиле јилбиркейдигер?
—Калганчы јылдарда ӱредӱчилер белетеер училищениҥ спортзалында волейбол ойноп турубыс. Ого ӱзеери бу ӱредӱлик заведениеге спонсорский болушты база јетиредис.

—Эльвира Васильевна, иш аайынча кайдаар јорыктап јӱрдеер?
—Мен иш аайынча Россия ичиле де, гран да ары јаныла јорыктайдым. Онойып, Москваныҥ татарларыла казы, чучук аайынча куучын-эрмек ӧткӱрдис. Олор бисти казыны «сырокопченный, вяленый» эдип белетеерине бойыныҥ эп-сӱмезиле ӱредер кӱӱндӱ.
Бисте мал кӧп учун јаҥы сойгон малдыҥ эдин, казы-картазын јип јадыс. Олордо «вяленый» казыны 45 кӱн тудатан јаҥду. Оноҥ оны ойто биске садар.
Бу тӱрк калыктыҥ казы, чучук деп курсагын бис база белетейдис, је ондо сертификат јок. Андый да болзо, Бийскте, Барнаулда јадып турган татар улус јаантайын келип алат. Онойдо ок «Эл- Гранд» кафеге јӧргӧм лӧ казы табыштырадыс.

—Республика ичинде јурт ээлемде билелик производство тӧзӧӧри ле оны улалтары сӱреен кӱч керек деп айтсам, јастыра болбос болбой…
—Jаан акамныҥ айтканыла, мал-ашты ӧскӱрери ол бир керек, оноҥ курсак-тамак белетеери ле садары — ол оноҥ јаан сурак. Ого ӱзеери Александр Васильевич Кан-Оозы аймакта «Меркит» деп ООО-ны ачып, ижин кӧндӱктирген. Мен акамды јӧмӧп, албаданып јадым. Онойып, бистиҥ билелик производство ӧзӱм алынат.

—Ӧскӧ улус эт табыштырып келзе, Слер алып јадыгар ба?
—Бис ветеринарный бичиктӱ этти алып јадыс. Этти кӧп саба учуралдарда Чамал, Шабалин аймактардаҥ табыштырат.

—Слер кандый аш-курсакка сертификаттарды эдерине болушканар?
—Jаан саду-магазиндерде — «Мария-РА», «Аникс» — сертификат јокко боорсок, алтай калаш, теертпек садылбас. Мен олорго сертификат эттим. Ого ӱзеери курут, быштак база сертификатту. Анчада ла койдыҥ ичи-кардына сертификат эдери кӱчке келишти. Ончо немеге ГОСТ болор учурлу. Новосибирск ажыра эдер керек. Сертификацияныҥ ла стандартизацияныҥ тӧс јери Новосибирск каладӧӧн кӧчӱрилген.
Бу иш кӱч те болзо, је сӱреен јилбилӱ. Кӧп неме кижинеҥ камаанду. Jаргычыныҥ байлык ченемели, улусла иштеп билери, байла, бастыра јанынаҥ бу иште ийде-кӱч берген.

—Jол-јорыктаҥ јакшы ченемел де аларга, тузалу шӱӱлтелер де угарга келижет. Jе кандый бир јолду ајарулар болды ба?
—Мен кайдаҥ ла бери јорыктап келдим, кӧрӱш-таныштарым да кӧп. Олордыҥ айтканыла, Кӧксуу-Оозы аймакла јорыктап, јолдо бир де литр сӱт садылбай турганын ајаргандар. Алтай эл-јонысты сурап турум: алтай келиндер, уйларарды саагар, алтай аш-курсак эдип садыгар.
Ару-чек туристтерди бойыстыҥ чыҥдый, ток курсак-тамагысла уткызаас, биске олордоҥ оноҥ кӧп кирелте келер.

—Эне кижи билезин кичееп, бала-барказын азырап, олорго јакшы ӱредӱ, таскамал берер учурлу. Слер балдарардыҥ кандый кылык-јаҥын тооп јадыгар?
—Берген сурак аайынча айдар болзо, эпши кижи ончо немени ӧйинде эдип билер учурлу. Биле, бала-барка, иш-тош ончозы бир кеминде барар керек. Мен сананзам, кажы ла кижи, анчада ла эпшилер, ижиле коштой тӧс ајаруны балдарына салар керек деген ээжи бар ине. Мен чындык, бойыныҥ сӧзине турар балдарды тоойдым.

—Эльвира Васильевна, куучын-эрмек учун быйан болзын, ижигерде једимдер кӱӱнзейдим.

Л. КЛЕШЕВА куучындашкан