Кай — ээлӱ, кайчылар — быйанду

07.08.2018

Кан-Озы аймактыҥ Jабаган јуртыныҥ культура байзыҥында ады-чуузы јер-алтайды ӧткӧн кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ тӧрӧл јеринде «Кайчы — калыктар јаҥжыгуларыныҥ коручылы» деген јайаандык ӱлекердиҥ уч-турулталары аайынча байрамдык кӧдӱриҥи — гала-концерт ӧтти.

«Байрамдык кӧдӱриҥи ӧзӱп јаткан јаш ӱйениҥ кайчыларына учурлалганы јарамыкту. Jолына турган, ады-јолдоры элбеде јарлу кайчылар кийнинеҥ јаҥыдаҥ ӧзӱп јаткан јайаан јайалталарды мынайда бир јерге, Алексей Григорьевич акабыстыҥ тӧрӧлинде, јууганы јакшы керек. «Алтын Казык» јондык организацияныҥ јааны, ӱлекердиҥ авторы ла башкараачызы Алтынай Матина ла организацияныҥ турчылары јаан ишти бу јылдыҥ кочкор айынаҥ баштап, јарым јылдыҥ туркунына ончо аймактарды эбирип, јайаан јайалталарды илелеп тапкан» — деп, гала-концерттиҥ режиссеры, Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады Тожла Енчинов айтты.

Тожла Александровичтиҥ айтканыла, тӱӱкиде баштапкы катап јиит ӱйениҥ кайчыларын сценага чыгарып, тоомјылу, јарлу кайчылар алкаганы учурлу керек. Ол онойдо ок гала-концертте турушкан 10 јиит кайчыныҥ, олордыҥ таскадаачыларыныҥ, ӱредӱчилериниҥ ады-јолдорыла кычыраачыларды таныштырды. Олор Улаганнаҥ — Радий Кобенов (ӱредӱчизи Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ А. Г. КАлкинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреады Алан Темеев), Эре-Чуйдаҥ Арчын Иртаев (Анатолий Турлунов), Сугаштаҥ — Урмат Куркаев (энези Адучы Куркаева), Кан-Чарастаҥ —Темирей Тысов (Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Эмиль Теркишев), Урсул ичинеҥ —Ырысту Адатов (Борис Киндиков), Шабалиннеҥ —Амаду Терешев (Алабай Топчина), Кадын ичинеҥ — Сергей Конушев (Карыш Кергилов), Урлу-Аспактаҥ — Роман Улагашев, кайчы Н. Улагашевтиҥ ӱчинчи ӱйе барказы, Турачактаҥ — Лев Сатлаев, Горно-Алтайсктаҥ — Ратибор Ялатов (Н. К. Ялатовтыҥ јеени).

«Кажы ла аймактаҥ келген алып баатырга —Т. Енчиновтыҥ айтканыла,— јаан кайчылар топшуур ла кеп-кийим сыйлаган. Он баатырга он топшуурды Кан-Оозыныҥ ла Урлу-Аспактыҥ јарлу устары Олег Садрашев ле Валерий Тебеков белетеген. «Буучай» ательеде јииттердиҥ кажызына ла алтай кеп (чамча) кӧктӧлгӧн».

Сценада јергелей турган кайчылардыҥ кажызына ла учурлу сыйды Россия Федерацияныҥ нерелӱ артисттери Ногон Шумаров, Болот Байрышев, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери Эмиль Теркишев, Борис Киндиков, Эркемен Епишкин, Элбек Калкин, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреады Алан Темеев табыштырды. Кайчылардыҥ кӧп јаны Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреаттары.

Байрамныҥ туружаачыларын Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ эл кайчызы, тоомјылу кайчы ла бичиичи Таныспай Шинжин уткыды. Ол кажы ла баланы алкап, колынаҥ тудуп, јаҥы једимдер кӱӱнзеди. Туружаачыларга, јуулгандарга Таныспай Боксурович алтай калыктыҥ эрјинедий энчизи, байлыгы кай, кай чӧрчӧктӧр, кайчылар керегинде айтты.

Солун ойын-концертте ады јарлу кайчылар, кожоҥчылар, бијечилер эрчимдӱ туруштылар. Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери Ногон Шумаров, Болот Байрышев, Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери Эмиль Теркишев, Борис Киндиков, Эркемен Епишкин, Таҥдалай Модорова, Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреады Алан Темеев, калыктар ортодогы фестивальдардыҥ лауреады, кӱӱ чӱмдеечи Байым-Сур Тадырова, бијениҥ «Эрјине» ӧмӧлиги, коряк элдиҥ эл тергеелик академ «Мэнго» деген бијениҥ ӧмӧлигиниҥ солизи Ольга Ласточкина (Камчатский край), Новосибирсктеги педуниверситеттиҥ ӱредӱчизи Дохи Риха (Япония), онойдо ок Кан-Оозы аймактыҥ ла башка-башка аймактардыҥ јайаан јайалталары туруштылар. Бу ойын-концертти кӧргӧн кӧрӧӧчилердиҥ кӱӱн-санаалары бийик кеминде болды.

Jабаган — ады јарлу Алексей Калкинниҥ тӧрӧл јурты, эмди мында оныҥ уулы јарлу кайчы Элбек Калкинниҥ билези эзен-амыр јуртап јат. Кайчылардыҥ узы-тӧзи ӱзӱлбес, улалып барар деген ойгор сӧс шак бу билеге келижет. Элбек Алексеевичтиҥ уулы Мајий база кайчы.

Jуртта ойын-концерт ӧдӧрдӧ, Калкиндердиҥ билези таадазыныҥ јеезелӱ јуртында-айлында койын сойып, кӧчӧзин кайнадып, јиит кайчыларды, солун айылчыларды акту кӱӱндеринеҥ уткып, кӱндӱлеп, алтай јаҥла курдаҥ курчап, бел-арказын курчулап куйактаган. Гала-концерттиҥ он бир туружаачызына, айылчыларга (јопон, коряк, якут) олордыҥ билези улу кайчы А. Калкинниҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧгин сыйлаган.

Элбек Алексеевичтиҥ эш-нӧкӧри Мария Эртеевнаныҥ айтканыла, калганчы ӧйдӧ јаан кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ ады-јолы чала угулбай барган. Айдарда, бу байрам сӱреен эптӱ келижип барды. Адабыстыҥ, баркаларыныҥ таадазыныҥ јуртына, музейине солун улус, анчада ла ӧзӱп јаткан јаш јайалталар киргени учурлу ла оморкодулу. Кайчы адабыстыҥ музейиле јаан-јаш јилбиркеп, соныркап таныштылар.

«Адабыстыҥ музейи арай ла тапчы, оогош турада. Jада тура бу музейге республикан, федерал кеминде чыду берилген болзо, ол сӱреен јакшы керек болор эди. Телекей кеминде ады-јолы јарлу кайчы Алексей Григорьевичтиҥ эземин, энчи-байлыгын кереестеп, јаан музей ачылза, кайчыга, кайга, кай чӧрчӧктӧргӧ јилбӱ тыҥ болор эди. Ол ӧзӱп јаткан јиит ӱйеге керектӱ ине. Бу да ӧткӧн јакшынак ойын-концерт, јарлу кайчылардыҥ ла јаш јайалталардыҥ јайаандык туштажузы аҥылу учурлу» — деп, Мария Калкина айтты.

Чындап та, айса болзо, бир канча ӧйдӧҥ А. Г. Калкинниҥ адыла адалган музей јаҥы туралу, чыдулу-статусту болор. Бу суракла А. Калкинниҥ бала-барказы, онойдо ок «Алтын Казык — полярная Звезда» деген јондык организация бу суракты ичкерледер деп иженели.

«Кайчы — калыктар јаҥжыгуларыныҥ коручылы» деген ӱлекер президенттиҥ гранттарыныҥ кӧрӱ-маргаанында јеҥӱчил болуп чыккан. Бу ӱлекер республиканыҥ балдарыныҥ ла јашӧскӱриминиҥ ортодо кайды, кай чӧрчӧктӧрди таркадарына ла јилбиркедерине ууламјылу болгонын Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитеттиҥ пресс-службазы темдектеди.

Ӱлекердиҥ авторы ла башкараачызы «Алтын Казык — Полярная Звезда» јондык организацияныҥ председатели Алтынай Матина шак бу ӱлекер ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге тӧрӧл тилине, чӱм-јаҥжыгуларына, кайга јилбӱзин тереҥжидер, олордыҥ ич-телекейиниҥ байлыгын чечерине болушкан деп айтты. Оныҥ айтканыла, јайаан јайалталарга ады јарлу кайчыларла, кеендиктиҥ устарыла танышканы, јаҥыс јерде јуулып, олордыҥ куучын-эрмегин укканы јаан ырыс.
Бу ӱлекерди јӱрӱмде ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрерге АР-дыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитет, «Калыктар најылыгыныҥ байзыҥы» автоном учреждение, калык чӱмделгезиниҥ тӧс јери, балдардыҥ кӱӱлик школдоры, балдардыҥ санат школдоры, ГАГУ, «Эл Алтай» ГТРК эрчимдӱ турушты, болушты.

Кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ белетеген «Кайчы — калыктар јаҥжыгуларыныҥ коручылдары» деп солун киноны кӧргӧн, Туулу Алтайдыҥ ады јарлу кайчыларыныҥ, темдектезе, Алексей Калкинниҥ, Салдабай Савдинниҥ, Казак Кокпоеваныҥ, Табар Чачияковтыҥ, Николай Улагашевтиҥ, Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолдорыла таныштылар.

Ӱлекердиҥ авторы А. Матина Кан-Оозы аймактыҥ јааны Григорий Пильтинге, Jабагандагы јурт јеезениҥ јааны Геннадий Сурасмановко, Радмила Теркишевага, онойдо ок бу јурттыҥ эл-јонына јаан алкыш-быйанын айдат.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина