Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кычыраачы-газет-кычыраачы

07.08.2018

Тоомјылу башкараачы

Jӱзӱн ӧҥдӧрлӱ боочыларла курчанган эне јерис, шоркырап аккан Шыҥ сууны јараттай талдар ла теректер јайгы ээзинге јайканып, јажыл бӱриле, јаражыла, сӱӱмјизиле кайкадат. Алкыш-быйанду, агару јеристе кандый јайалталу ла иштеҥкей эл-јон јуртайт.

Олордыҥ бирӱзи — Б. И. Бидинов, Кош-Агаш аймакта Кӧкӧрӱ јурттыҥ башкараачызы. Борис Иванович кылык-јаҥыла јалакай, јӱзинде јаантайын кӱлӱмји, эл-јонго эрӱ чырайлу баштанат. Ич кӧрӱми бай, кӧкси кеҥ, јӱреги јарык кижи. Ол ӱредӱчи, психолог ло башкараачы деп айдар арга бар.
Чыккан-ӧскӧн јери Кӧкӧрӱ јурт. Энези койчы-малчы, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан Ямануул Егоровна Бидинова. Карган энези Марфа Амыровна ла энези беш баланы чыдадып, канаттарын јайып, айыл-јуртын ӧрӧ кӧдӱрижип, бутка тургускан.

Борис Иванович Кӧкӧрӱниҥ орто ӱредӱлӱ школын божодоло, Горно-Алтайскта ӱредӱчилер белетеер училищеде физкультураныҥ бӧлӱгин божоткон, бийик ӱредӱни ГАГУ-да алган. 1993-1995 јылдарда черӱчил молјузын бӱдӱреле, тӧрӧл јуртында самбо кӱрешке оогош болчомдорды таскаткан. Борис Иванович спорт аайынча јӱрӱмге јол, јозок берген таскадаачылары В. П. Шонхоровко, А. В. Майчиковко, М. Я. Яйтаковко быйанду јӱрет.
Черӱде молјузын бӱдӱрип тура, 1995 јылда Самара калада Арасейдиҥ ичинде јуучылдар ортодо маргаанда эрчимдӱ туружып, самбо кӱрешле спорттыҥ узыныҥ нормативин бӱдӱрген. Борис Иванович тазыктыраачыныҥ ижинде эрчимдӱ иштеп, спорттыҥ алты узын ӧскӱрген, спорттыҥ узына кӧп тоолу кандидаттар таскаткан. Тургуза ӧйдӧ олордыҥ кӧп сабазы тергеебис ичинде тазыктыраачылар болуп иштейт.

Кылык-јаҥыла, турумкайыла, ижиниҥ чыҥдыйыла аҥыланып, 2005 јылда Борис Иванович тӧрӧл јуртыныҥ башкараачызына кӧстӧлип, бӱгӱнге јетире ижин ак-чек ле једимдӱ бӱдӱрет. Кӧкӧрӱниҥ эл-јонын башкарып, ижи- тожында билгир алынып, тазыгып, бойыныҥ ижин бийик кеминде апарып, кӧп једимдерге јеткен, тайкылып, бӱдӱрилип, кӱч те јолдор ӧткӧн. Jе јиит эр качан да јыгылбаган, кӧкси кеҥ, кӧзи курч, оноҥ бийик тоомјыга, ижемјиге јӱткиген, бир де кайра баспаган. Эл-јоным, тӧрӧл јуртым, келер јиит ӱйе, јажын јажаган карганактар деп, олордыҥ јадын-јӱрӱмин, азыраган мал-ажын бастыра јанынаҥ шиҥдеп-кӧрӱп, кожо иштеген улузыла бойыныҥ билериле ӱлешкен. Школдыҥ, медпункттыҥ, детсадтыҥ ончозыныҥ курч сурактарын ајаруга алып, болужын јетирген. Айткан сӧзине качан да чындык, каруузына турар ичкери кӧрӱмдӱ, ойгор, тереҥ санаалу, быжу кижи. Борис Ивановичтиҥ эп-сӱмезиле Кӧкӧрӱ јуртта эл-јонго тузалу, јакшы кӧп иштер эдилген. Бис, јерлештери, ого сӱӱнип ле оморкоп јадыс. Jуртта суу алар јерлер кастыртып, кажы ла ором суула јеткилделген, ыраак јерге суулап барбас айалга тӧзӧлгӧн.

2008 јылда Чуйдыҥ телеҥиттериниҥ јаҥы музейи тудулган, мында Борис Ивановичтиҥ ӱлӱзи јаан.
Бистиҥ јурт аймак ичинде арузыла, јаражыла аҥыланат. 2010 јылда тергеебис ичинде кӧрӱде туружып, «Алтай Республиканыҥ эҥ ару, јакшы јеткилделген јурты» деп ууламјыла баштапкы јерге чыккан. Бу једим башкараачынаҥ база камаанду ине. Ого једердеҥ озо јаан иш эдилген: санитарно-эпидемиологический јӧп алынган, полигон тудулган, анайда ок шӱлӱр тӧгӱлген. Оныла коштой оромдор сайын эртен-эҥир кӱйӱп турган јарыткыштар иштеҥ орой јанып јаткан јерлештеристи, онойдо ок ӱренчиктерди сӱӱндирет. Кажы ла јыл таҥынаҥ КФХ-лар ачылып, кыштулар, јайлулар тудулып, кой-эчкиниҥ, јылкыныҥ, ийнектиҥ тоозы кӧптӧйт, јети магазин ачылып, тӧрӧл јерис јаранат.
2011 јылда эски школды јаҥыртып, јаан, јарык кӧзнӧктӧрлӱ ӱредӱлик јер јазадылган. Jурт араайынаҥ јаанап, ӧзӱп, эки кат туралар тудулып, јиит билелер тӧрӧл јеринеҥ кӧчӱп барбай турганы оморкодот.

Борис Иванович канча јылдарга иштеп, 2016 јылда Москвада «Единая Россия» деп бастырароссиялык партияныҥ 15-чи съездинде делегат болуп турушкан. Бу јол-јорыкка эки катап барарга келишкен. Бу кижиниҥ иштеген ижиниҥ бастыра турулталарын бичизе, кӧп ӧй керек.

Эш-нӧкӧри Мызылдай Федоровнала кожо тӧрт бала азырайт. Jаан кызы Карина Владивосток каладагы Дальневосточный федеральный университеттиҥ студенти, Сынару республикан гимназияда ӱренет, Анастасия 4-чи класстыҥ ӱренчиги, Амыр детсадка јӱрет.

Борис Ивановичтиҥ ижиниҥ эҥ сӱӱнчилӱзи, јарамыктузы, турултазы — ол Бугузунныҥ аржанын арутап, улус конор, амыраар, ажанар туралар тудуп, эптӱ эдип јазатканы. Ондо свет ӧткӱрилген, јол јазалган. Оору-јоболду улус Алтай јерине, аржан-кутук суузына алканып, айдынып, эмденип, су-кадыкты тыҥыдар јакшы айалга тӧзӧлгӧнине сӱӱнедис.
Эл-јон башкараачыныҥ ижиле оморкойт. Кӧкӧрӱ јуртта кӧп культурно-јондык иштер ӧткӱрилет. Аймакта республикан Эл Ойын Кӧкӧрӱ јуртта 2000 јылда ӧткӧн, эҥ баштапкы Чага байрам мынаҥ таркап барган. Jадын-јӱрӱмиле эл-јон омок, иштеҥкей. Jаан јаштулардыҥ ӧмӧлиги бисти байрамдарда сӱӱндирет, тӱӱнер улустыҥ кружогы эҥирлер сайын ӧдӧт, анайда ок «скандинавский базыт» тӧзӧлгӧн лӧ о.ӧ.

Ченемелдӱ башкараачы Борис Ивановичтиҥ ижин баалап, быйанысты, алкыжысты айдадыс. База бир алтай эр Эре-Чуйыстаҥ, алтай јеристеҥ алкыш-быйанду јӱрзин, јонго тузазын јетирген карындажыстыҥ су-кадыгы бек болзын. Иштеген ижи тоомјылу, ичкери ачык јолдор болзын.

Л. КУДАЧИНОВА

Jаан энемниҥ айтканын эзедип…

«Кижиниҥ јӱрӱми јӱс башка, салымы саҥ башка» деп алтай улус айдатан эди
Бистиҥ Шабалин аймакта Отогол јуртта јажы јаанай берген ӧрӧкӧн Мария Сютовна Кадыеваныҥ куучынын кыскарта да болзо, бичиир деп сананып јӱретем.

Энези сойоҥ сӧӧктӱ Айдын, адазы байлагас сӧӧктӱ Сӱт Кукпеев деп улус болгон. Адазын 1930-чы јылдардыҥ экинчи јарымызында актуга айдуга апарган, ондо божогон.

Марияныҥ энезинде тӧрт бала болгон. Эҥ јаан уулы Атан јууныҥ учында черӱге барып, јууда божогон. Экинчи уулы Кӧгӧӧн он ӱч јаштаҥ ала бойыныҥ алдында иштей берген. Энези кенейте ле јаан оорудаҥ улам божоп каларда, Марияны ла он јашту кичинек Бабый деп карындажын энезиниҥ энези Алгыйчы Китаевна Юрункина бойына алып, азырап алган.
Марияныҥ ол ӧйлӧрди эске алып куучындаганынаҥ: «Jаанамныҥ јӱрӱми сӱреен кӱч ӧйлӧргӧ келишкен. Актар-кызылдар тужында 16-17 јашту эки уулын кандый да бандит улус келип, ӧлтӱрип салган. Jаанам улусла кожо барып, экӱ уулыныҥ сӧӧгин јууп салган. Оныҥ ачузын је не деп айдар… Оныҥ кийнинде, мениҥ энем Айдын ооруга алдыртып, јаш балдарын артызып, ак-јарыктаҥ айрылып барган эди. Jаанам сӱрекей иштенкей кижи болгон. Эки саар уйыныҥ сӱдинеҥ бастыра алтай курсагын белетеп, бисти азыраган. Аарчы, курут, иритпек (творог), быштак, эјигей, ӧрӧмӧ, сарју — ончозын эрте таҥда туруп, балазыныҥ ӧскӱс арткан балдарын торолотпой азыраган эмей. Керек дезе, алтай аракызын азып туратан. Ол ӧйлӧрдӧ албаты нак болгон, улус бой-бойлорына болушту, бар-јогыла ӱлежип јуртаган. Аракызын азар кара казаныныҥ какпагын сары балкашла туй шыбап турар, оныҥ суузын тажыйтаны кайда… База кӱч ле иш эткен. «Той эдетен уулымга аракы темдеп келдим» деп келген кижиге јаанам бар-јогын јууйтан. Той эдер кижиге куукка белетеп урган сарјузын, курудын, быштагын ла алтай аракызын беретен. Арткан бис ӱчӱни, анчада ла Бабый карындажымды чеберлеп, колы-будына тургузып, азырап салганына јаанама баш ла болзын!».

Мария Сютовна Александр Гаврилович Кадыевле биригип, айыл-јурт тӧзӧгилеген. Экӱ је ле деген уулдарын ӱредип, колы-будына тургускан. Бойы эмди карган эне болуп калды. Эмди эки уулыныҥ бала-барказын кӧрӱжип, ӧрӧкӧн олордыҥ ортозында јӱрет. Jиит тужынаҥ ала амыралтага јеткенче, Отогол јуртта иштеген. Мария Сютовна јакшы ижи учун орденле кайралдаткан јаанак.

Александр Гаврилович канча јылдарга аҥныҥ бригадазыныҥ бригадириниҥ болушчызы болуп иштеген. Чоокыр аҥдар азыраар иштеҥ Мария Сютовна ла Александр Гаврилович амыралтага јажы једип, чыккан эди. Jерлештерине аттыҥ комудын, чанак, абра эдер ус колду, сӱреен иштеҥкей кижи болгон. Амыралтага чыгып, албатызыныҥ айбызын иштенип јӱретен. Оноҥ кенетийин јаан ооруга табартып божогон.

Мария Сютовна эмди де омок-седеҥ, бала-барказыныҥ ортозында каткырган, кокырлаган јӱрет. Кожо иштеген, бистиҥ ортобыста эмди јок ӱӱрелерин јылу эске алып, каткымчылу учуралдарын куучындап, бистерди каткыртып, сӱӱнип отурат. Jанында јаткан баркылары ла балдары ӧрӧкӧнниҥ айлына келип, кожо чайлап, болужып, јааназына быйанду јӱргилейт.

Мария Сютовна, оорыбай-јобобой мындый ла сӱӱнген ле каткырган, јеҥил-айак, омок-седеҥ бистиҥ ортобыста база да узак јаш јажап јӱрӱгер!

Т. МЕРКИТОВА-ЧУЙИНА,
Отогол јурттаҥ.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина