Алтайдын Чолмоны

Таштанчыларла иштеери башталар

07.08.2018

Россияда 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала айыл-јурттыҥ сӱрее-чӧбин, таштанчыларын јуурында јаҥы системага кӧчӧри башталар. Россияныҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары ла экология аайынча министри Дмитрий Кобылкинниҥ айтканыла, быјыл 2,5 миллиард салковойдыҥ экологиялык сӱрее-чӧбин јуур (экосбор), јеткерлӱ таштанчыларды аайлаарыныҥ системазын тӧзӧӧр лӧ сӱрее-чӧпти ылгаштырып иштеечи инвесторлорго јаҥы јеҥилтелер тургузар керек.

—Дмитрий Николаевич, ороонныҥ кезик тергеелеринде таштанчыларды ылгап јуурга ченешкендер. Jе бу керек бастыразында кӧнӱ барбаган. Айса болзо, мында сӱрее-чӧп јанынаҥ јарадылган јасактар эл-јонноҥ эмес, јӱк аргачылыктаҥ каруулу болорын некейт?
—Бӱгӱн айалга кубулат. Кӧп улус бойыныҥ туразы, оромы, орооны учун каруулузын оҥдоп баштаган. Кем де ол сӱрее-чӧпти јуубаган, ол ӧскӧ планетадаҥ келбеген, оны бис бойыс јууганыс. Бу курч сурактыҥ аайына бис, јаҥ да, эл-јон до, јаба чыгар учурлу. Сӱрее-чӧпти ылгаштырып, башка јуурына кижини јаштаҥ ала ӱредер керек. Бу керекке башкараачы компаниялар база кирижер учурлу.
Темдектезе, Испанияда сӱрее-чӧпти ылгап јууган кижиге 2 евро тӧлӧйт. Jети евроны ылгаштырбаганы тӧлӧйт. Ылгаштырып јууры — тегин керек эмес, ӧскӧ ороондордо бу культурага 15-17 јыл ӱреткендер.
Бис дезе, јаҥы-јаҥы ла баштап турус. Айыл-јурттыҥ сӱреезин ылгаштырып иштеер промышленный ийде-кӱчтер тудар керек. Бистиҥ министерство кажы ла кӱн тергеелердиҥ чазын ӧткӱрет, тергеелердиҥ ар-бӱткен ле экология аайынча министрлерин јууйдыс, тергеелердеги таштанчыларла иштеечи операторлорло туштажадыс. Jуук ӧйдӧ текши айалга јартала берер.
Таштанчылардаҥ (пластик, темир, чаазын, шил) јаҥы продукция эдип чыгарарга ӱренери база амадубыс болот. Оныла коштой иштеер јаҥы јерлер болор, кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧрис.

—Бу јаан керекке ӧскӧ ороондордыҥ инвесторлорын тартараар ба?
—Бис текши инвесторлорды российскийине ле ӧскӧзине бӧлибей јадыс. Бу бӧлӱкте иш инвестицияларга јилбилӱ болор учурлу. Бистиҥ амаду — аргачылыкка ылгаштырар ла переработка эдер иштерге акчазын салып иштеер, чыгымын кайра јандырар јарамыкту айалга тӧзӧӧри.
Jеҥилтелер јанынаҥ айтса, кӧбизи государствоныҥ политиказынаҥ камаанду. Каландар, гранттар јанынаҥ сананып кӧрӧр керек. Иштеер јепселдер алган аргачылыкка субсидия эдери кайда. Онойдо ок сӱрее-чӧптиҥ вторичный сырьезыныҥ тереҥ переработказын эдеечи аргачыларга государствоныҥ јанынаҥ јӧмӧлтӧ эдер керек.
Айыл-јурттыҥ кату сӱрее-чӧбин јуурында ӧткӱрилип јаткан кубулталар — ол элбек иш. Таштанчыларды ылгаштырып јуурынаҥ баштайла, пластиктеҥ кӧнӧк эмезе суску эдерине јетире ишти бӱткӱлинче ӧткӧн кийнинде, јарт болор: бу иштиҥ кандый бӧлӱгинде болуш-јӧмӧлтӧ керек, кайда јасакла аайлааштырары керектӱ.

—Ончо тергеелерде таштанчылар јуур тергеелик операторлор талдалган ба?
—Кӧбизинде — 75 тергееде операторлор талдалган. Кайда да олор јок, је онызы губернаторлордыҥ бурузы эмес. Конкурсный талдаштар ӧдӧт, мында монополияга удурлажар федерал службаныҥ учуры бийик, талдаштардыҥ туружаачыларына эдилип турган некелтелерди кыйалта јогынаҥ бӱдӱрер керек.

—Тергее-јерлер ортодогы схемалар тургузылган ба?
—Кӧп јерлерде алдынаҥ бери таштанчылардыҥ сортировка-ылгаштырузы јок, је полиэтиленниҥ гранулдарынаҥ не-неме эдери тыҥ ӧзӱм алынган. Оноор коштой тергеелердеҥ бу продукцияны экелип јат. Бисте ондый јерлер картада темдектелген. Бистиҥ ижис — керек јок јерлерде артык заводтор тутпаска, бу системаны шиҥдеп, инвентаризация эдери. Бу чӱмдӱ ишти бис бӱдӱрип јадыс.

—Ӧзӱмдӱ ороондор куру кайырчак-тараларды экинчи катап тузаланарга олордыҥ стандарттарын тургузар јолло барып јат. Бисте ондый иш эдилгей не?
—Бис ӧскӧ ороондордыҥ эҥ артык ченемелдерин шиҥдеп јадыс. Тергеелерде кезик операторлор бу ууламјыла иштеп јат. Jӱк ле шил, чаазын јууп тургандары бар. Бис губернаторлор јербойында бу ишти тӧзӧзин деп, бойыстыҥ кемисте бастыра айалгаларды тӧзӧӧрис. Нениҥ учун дезе, бис не де керегинде айтсабыс, тӱҥей ле бис муниципалитеттерле иштеерис. Оноҥ ары сӱрее-чӧпти јуурында ӧскӧ тарифтерлӱ, ӧскӧ эп-аргаларлу јурттарла иштеерис. Ол тегин эмес кубулталар. Озо баштап јаан калалардаҥ баштаар керек. Оноҥ арайынаҥ јурттарга једер. Бир уунда иштеери кӱчке келижер.

—Европаныҥ Бирлигиниҥ ороондорында пластик таралу товардыҥ баазында тараныҥ баазы башка бичилет. Ол тараны аҥылу аппаратка табыштырып, акчазын јандырып алар арга бар. Муниципалитеттерди ондый аппараттар тургуссын деп не молјобос?
—Jараар. Jе кандый акчага олорды алар? Бу тергеелердиҥ биске беретен баштапкы ла сурагы. Акча берер — бис садып аларыс.
Мен јаантайын ла темдек эдип, рыноктыҥ колбулары керегинде айдадым. Государствоныҥ башкартузы артык па эмезе рыноктыҥ ба? Бисте билдирбезинеҥ государствоныҥ магазиндери јок боло берген. Бис бу бӧлӱкти рынокко бӱдӱмјилеп бергенис. Таштанчыларла иштееринде база ондый механизмдер иштеер учурлу. Государство — регулятор, артканын — рынок. Jе мында јаан монополисттер ӧскӱрбес керек. Мында кичӱ ле орто аргачылык ӧзӱм алынар учурлу.

—Jаан иштиҥ кӧбизин экосбордыҥ чодыла јеткилдеери пландалат па?
—Jӱк экосбордыҥ эмес. Государство иштиҥ бажында ӧскӧ дӧ акча-манат чыгарарга јат. Бис оны бистиҥ «Экология» деп национальный ӱлекерге башка бӧлӱк эттирте салып јадыс. Эмди кандый кемдӱ акча-манат чыгарары шӱӱжилет.
Быјыл экосбордыҥ кеми 2,5 миллиард салковой. Jе бис 2024 јылга јетире 15 миллиард салковойдыҥ экологиялык сборын эдерин пландайдыс. Бу акча-манат айыл-јурттыҥ кату сӱрее-чӧбиниҥ аайы-тӧӧйине чыгарына барар.

—Слер алдындагы коллега-губернаторлорло кандый иштеп туругар?
—Jакшы. Графикте тергеелердиҥ чазы бар, кажы ла эртен тура Россия Федерацияныҥ кандый бир тергеезиниҥ командазыла колбу тудуп јадыс. Jе тергеелерге бис барарыс, јербойында айалганы кӧрӧргӧ. Кезикте јылдарла аайына чыкпаган кӱч, чӱмдӱ керектерди темдектеп алала, бойыстыҥ кемисте иштеп јадыс. Келер ӧйдӧ, 3-4 айдаҥ, темдектелгениниҥ бӱткенин кӧрӱп, шиҥдеерис.
Кӧбизинде бисте профильный структураларла кайра колбу (олордыҥ биске чыгатаны) јок болот. Онызын мен губернатор болорымда, бойым сезип туратам. Оныҥ учун ондый колбу тӧзӧӧриниҥ керектӱзин билерим.

—Министерство ороондо таштанчыларла иштеериниҥ системазыныҥ ончо объекттериниҥ онлайн-картазын качан тургузып божодор?
—Карта јылдыҥ учына јетпей јадып болор учурлу. Бу тегин сурак эмес, је бу иштерди онызы јогынаҥ кӧндӱктирер арга јок. Удабас текши ороондо сӱрее-чӧп, таштанчылар ылгаштырар, перерабатывать эдер заводтор, комплекстер тудулып башталар. Бу ишти јаантайын шиҥжӱде тудар керек болор. Бастыразын шиҥжӱлеери кӱч керек. Шиҥжӱни ситуационный тӧс јерлер, веб-камералар, космостыҥ технологиялары ажыра ӧткӱрер арга бар.

—Jеткерлӱ (1-2 классту) таштанчыларла иштеер федерал системаны тӧзӧӧри керегинде јасактыҥ ӱлекери Госдумада јарадыларына качан ийилер?
—Документти бис РФ-тыҥ башкарузына аткарганыс, јылдыҥ учына јетире оны Госдумада кӧрӧрине аткарарга турубыс. Бу јасактыҥ ӱлекери јылдарла јуулган курч сурактардыҥ аайына чыгар.
Бӱгӱнги кӱнде ороондо батареялардыҥ утилизациязыныҥ калганчы технологияларын тузаланып турган сок јаҥыс предприятие барын сананарга да кӱч. Ондый таштанчыларды тегин полигондордо эмезе јараду јок јерлерде јууганы, кӧмгӧни јердиҥ кыртыжына да, сууларга да јаан салтарын јетирет.
Ондый таштанчылар кату ајаруда, чотто ло шиҥжӱде болор учурлу. Эмди бистиҥ олор керегинде јетирӱлерис предприятиелердиҥ бойыныҥ ла берген јетирӱлерине тӧзӧлгӧнӧт. Jе сӱрее-чӧптиҥ ортозында батарейкалар чотко алынбай да јат. Полигондордыҥ ээлери олорго келген сӱрее-чӧптиҥ кеми ле бӱдӱмдери керегинде бойлоры да билбей јат. Кӧбизинде олор тоолорды јастыра берет эмезе астадып јат. Оныҥ учун јеткерлӱ таштанчыларла иштеерин башка аайлаар керек — химический ле радиоактивный таштанчылар ла чылап.

—Jасак јаҥы «изӱ точкалар» табыларын канай буудактаар аргалу болор?
—Таштанчылардыҥ кеми керектӱ кемине јетпезе, аргачылык инвестициялар этпес деп, бис оҥдоп турус. Оныҥ учун јеткерлӱ таштанчыларла иштеериниҥ федерал схемазы тургузылат. Ондо јеткерлӱ таштанчылардыҥ чын кеми ле географиязы чотко алынар, государствоныҥ ла таҥынаҥ аргачылыктыҥ инвестициялардыҥ переработка эдер объекттер тударына келерин быжулап турган тарифтер јанынаҥ јаба иштеери темдектелер. Бу јасак иштеп турган полигондорго камааны јок болор, олорго ӧскӧ ээжилер тургузылар. Jасак јаҥы «изӱ точкалар» болорын токтодорына ууламјылу.
Таштанчыларла иштеер текши бӧлӱк керегинде айтсабыс, ороонныҥ картазында јеткер јууган «изӱ точкаларды» јоголторы јылдарла ӧдӧри јарт. Бӱгӱнги кӱнниҥ технологияларына кӧчӱп иштеерин бис келер јылдаҥ ала баштаарыс. Jе арутаар иштерге ӧй керек. Бу јаан бӧлӱкте аайлу-башту айалга болоры јанынаҥ иштердиҥ тӱрген ӧдӧри бистиҥ бойыстаҥ, кажы ла кижидеҥ камаанду.

(Россияныҥ минар-бӱткениниҥ пресс-службазы)