Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтайым меге ийде-кӱч берет

10.08.2018

Саал сӧӧктӱ Айару Иванованыҥ чыдап-ӧскӧн јери Оҥдой јурт. Тургуза ӧйдӧ билезиле Корсаково калада јадат. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларын солун айылчыла ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

—Бойыгар керегинде кычыраачыларга толо куучындап берзегер…
—Ады-јолым Айару Иванова, сӧӧгим саал, Горно-Алтайск калада чыккам. Школды Оҥдой јуртта божотком. Бӱгӱнги кӱнде порттыҥ јанында турган кичинек Корсаково деген калада билемле кожо јададым. Эш-нӧкӧрим, Алан, Южно-Сахалинскте юрист болуп иштейт. Бери Алтайымнаҥ келип, саду ижинде иштегем. Эмди бастыра ӧйимди јуранарына бередим. Уулдарым, Ирбис ле Алексей, школдо ӱренгилейт. Амыраар кӱндерде ончобыс талайдыҥ јаказына барып амырайдыс. Талайдыҥ јанында кӧп јуранадым. Кижиликке талай качан да болзо, јилбилӱ болгон. Jарадында туруп энчикпезиҥ, оныҥ чайбалган толкуларыныҥ табыжы јӱрекке тийип. шакпырадат ла токынатпайт, ол ок ӧйдӧ кижини чочыдат.

— Jайаандык ууламјылу јилбӱгерге канайда келгенигер?
— Jайаандык ижимде јаан камаанын адам, Леонид Викторович, јетирген. Jайаан јолымда адамныҥ кӧрӱм-шӱӱлтези, санаа-укаазы јаан камаанду. Оныҥ учун адам керегинде тоолу сӧс айдар кӱӱним бар. Адам физик-математик, программист, альпинист-скалолаз, фотосогоочы, самбист, шахматчы, шатраачы јорыкчы, ӱстине теннис ле волейбол ойноор, кышкыда кырдаҥ чаналу јыҥылаарын сӱӱр кижи. Балдарла кӧп иштеген кижи. Бойыныҥ јӱрӱминде эрчимдӱ, баштаҥкайлу болгоныла эмдиге јетире адам меге јозок кӧргӱзет. Jол-јорыктарынаҥ сӱреен кӧп фотојуруктар экелетен. Олорды кӧрӱп, сананып туратам: «Телекейде кандый јараш јерлер бар. Адам чылап, мындый јараш јерлерди качан бирде кӧргӧйим не?». Адам мени, байла, шак ол ло ӧйдӧ Алтайыстыҥ јараш јерлериниҥ, кеен ар-бӱткениниҥ јаражыла јилбиркедип, ӧзӧгимде оныҥ кӧрнӧӧ одын чаккан. Оныҥ да учун эмди јураган јуруктарымда тӧс јерде — ар-бӱткен.
Энем, Ирина Албанчиновна, база ӱредӱчи кижи. Энемде дезе ары јанынаҥ јуранарына јайалта болгон. 6-7 јашту болорымда, мени јаантайын јанына отургызып, будук, карандаш ла чаазын беретен. Кискени, кӱчӱкти оноҥ до ӧскӧ тындуларды энем чӱрче ле јараштыра јурап беретен. «Слер нениҥ учун јакшы, а мен коомой јуранып јадырым» — деп ыйлап, чӧрчӧктӧйтӧм. Энем чын јураарын токыналу кӧргӱзип, јартап, айдып беретен. Кийнинде ӱредӱ алган ижимде арып, ишке албан кӱчле барып тургамдый деп билдиретен. Бу мениҥ јолым, ижим эмес деп, сезилип туратан.

— Кичӱ тӧрӧлигерди ыраак Сахалинде, байла, ӧскӧ кӧслӧ кӧрӱп јадыгар? Ол айалга јайаан ижигерде кандый ис артыргызат, бойыгарга кандый шӱӱлтелер ле ачылталар эдедигер?
—База бир айдарга турганым, ол — ада-энемниҥ айлы-јурты. Олор меге агару. Эҥ јуук улузым сӱреен кӧп најыларлу. Кӧрӱш-таныштары — туристтер, альпинисттер, спортчылар, јурукчылар, фотосогоочылар, олордыҥ кӧп тоолу таныштары ла нӧкӧрлӧри айылыстыҥ эжигин јаантайын ачып киргилейт. Ада-энемниҥ айылыныҥ эжиги ончо улуска јаантайын ачык. Келген айылчылардаҥ олордыҥ јӱрӱми, јилбӱлери, ыраакка јӱрген јол-јоруктары керегинде угатам. Ончозыныҥ јӱрӱми, ӧткӧн јолы –кайкалдыҥ телекейи. Кандый јилбилӱ јӱрӱмдӱ албаты деп, эмдиге јетире кайкап јӱредим.

Мындый туштажуларда улустыҥ јилбӱлериле, бӱдӱрип турган ижи-тожыла, јорыктап јӱрген јолдорыла сонуркап таныжадым. Николай Чепоковты (Таракай) кайкап кӧргӧм. Бу кижи келгенде, мен оныла кожо јуранарын сӱӱйдим. Ыраак Сахалиннеҥ ада-энемниҥ айлына јууктаган сайын озолондыра билерим — мында мени катап ла јилбилӱ ле кӧп тоолу туштажулар сакып јат.

Мӧндӱр-Соккон јурт — мениҥ јӱрегиме јуук ла кару јер. Кажы ла кижи тӧрӧлинеҥ ле чыккан-ӧскӧн јеринеҥ, ада-энезинеҥ ыраакта ӧскӧ калык ортодо јӱргенде, кезикте туйуксынат, ончо болор-болбос учуралдарга јаантайын беленде ле сергелеҥде јӱрет. Ыраак јерде не болорын кижи кайдаҥ билетен? Мындый айалгалар кижини јаантайын арыдат. Мӧндӱр-Сокконго келгемде, мында јӱрегим «кайылат» ла амырайт. Бу ыраак јаш тужым ӧткӧн аҥылу алтай. Сахалиннеҥ келзем, бери кыйалтазы јогынаҥ келедим. Тайганыҥ колтыгында кичинек јуртта кӱндӱзек, ачык- јарык, јалакай албаты јуртайт. Мында база кӧп јуруктар јурайдым. Jурттыҥ албатызы јарык кӱӱн-санаалу улус — јуруктарымды кӱӱнзеп бергемде, айдыжат: «Сениҥ јараш јуруктарыҥды ӧскӧ албаты алзын, кӧрзин. Jурук керек јок, бис бу јараштыҥ ортозында јададыс». Мында улус балдарыла јымжак ла эрке ӱниле эрмектежет. Jаан јашту карганактарга балдары ајарыҥкай јӱрет, олорло ондый ок јымжак ла табылу куучындажат. Сананзам, јерлештеримниҥ мындый кылык-јаҥында алтай улустыҥ ич-кӧгӱс байлыгы бар, олор чын ла интеллигенттердиҥ бойлоры. Интеллигент улус кыйалтазы јоктоҥ бийик ӱредӱлӱ, ару ла јараш кийимдӱ, галстукту болор учурлу деген оҥдомол чек јастыра.

Ар-бӱткен ле талай, Алтай ла Сахалин. Бу эки јаан ийделӱ оҥдомолдор бой-бойлорына та незиле де тӱҥей. Олор биске кижиниҥ јербентигин эзедет. Кижи, олорго кӧрӧ, кичинек тамчыдый. Jе экинчи јанынаҥ, кижи јогынаҥ бу телекей мындый јараш, мындый куулгазынду болбос эмей. Кижи оны санаа-укаазыла, тереҥ учурла толтырат, ол оны байыдар да, тӱредер де аргалу. Талайдыҥ јараттарында кемге де кереги јок керептер тургулайт. Оны кӧргӧн болзогор! Олордыҥ ончозы бойыныҥ ӧйинде эрчимдӱ иштегендер, эмди дезе чирип, бузулып, јемирилип калган тургулап јат. Оны кӧрӧргӧ меге сӱрекей карыкчалду. Бу ӧйдӧ нениҥ де учун Алтайым санаама кирет… Мен база ондый ок, бу ыраак талада кемге де кереги јогымдый… Бис, јиит ле ӧктӧм бойлорыс јӱрӱмге сӱӱнедис, је качан бирде бу, качан да кӱчтӱ болгон керептердий, јараттарда кемге де керек јок турарысты ундыйдыс. Айдарда, јӱрӱмди тузалу, ак-чек ле јараш јӱрерге кӱјӱренер керек. Ол тушта бойыстыҥ кийнистеҥ јаркынду эзем ле јакшы ис артырарыс…

— Jайаандык ижигер керегинде элбеде куучындап берзегер?
— Ижимде ак чаазын, акварель будук ла перо/кисточка/ тузаланадым. Jуранып баштаарымда, ӱренчиктердиҥ акварель будугын тузалангам. Кажы ла кӱӱнзеген кижи јуранарына ӱренип алар аргалу. Jуранып отурала Р. Модорованыҥ, Л. Зыкинаныҥ, М. Магомаевтиҥ кожоҥдорын ла П. Чайковскийдиҥ, М. Глинканыҥ кӱӱлерин сӱреен кӧп угадым. Кеендик ижимде, кӱӱ ле ар-бӱткен талай ла чылап, јаҥы иштер јайаар кӧӧрӧм ийде берет. Jӱрӱмимде болуп турган учуралдар, туштажулар ажыра јӱрӱмниҥ тӧс учурын оҥдогонымды айдар кӱӱним бар. Jӱрӱм јаҥыс ла бийик ишјалдаҥ, баалу кӧлӱктеҥ, јараш турадаҥ ла баалу айак-казаннаҥ турбай турганы меге база јарт. Jӱрӱмниҥ оноҥ до баалу ла јилбилӱ јандары бар ине. Jе оны кӧрӱп, угуп ла ӧйинде ајарып турар керек. Бу ӧйдӧ кижи бойыныҥ бу јаан јӱрӱмде учурын, јерин база јаҥыдаҥ оҥдоп јат.

Алдыма јуранары јанынаҥ јаан амадулар тургузадым. Мынаҥ ары јуранарыныҥ устарыныҥ школында ӱренер кӱӱним бар. Jураныш ажыра база бир јилбӱге келгем — ол ӱлгерлер бичиири. Сӱреен кӧп кычырарына база јураныш экелген, оноҥ улам бойымныҥ санаа-шӱӱлтемди чын айдарына темиктим.

— Алтайга келип, кандый солун-собур керектерде туруштыгар?
— Алтайымнаҥ ыраакта јӱрзем, јайгыда тӧрӧл јеримнеҥ алынган ийде-кӱч бир јылга једет. Оноҥ телефон чылап зарядкам јапылдап баштап тургандый билдирет. Тыныжым бӧктӧлип тургандый, меге кей јетпей барат. Бу ӧйдӧ Алтайдаҥ ыраакта јӱрген кижи јаныксап баштайдым. Ол тушта мени не де токтодор арга јок болот. Тӧрт кижиниҥ ары-бери јолыныҥ баазы бийик те болзо, ончобыс Алтайыска јанадыс. Ыраакта јӱргемде, Алтайым, ар-бӱткен, кей, албатым, ада-энем — ончозы меге ондо јетпейт.

Бу јайда катап ла меҥдеп, Алтайыма једип келдим. Азат Кыхыевтиҥ айттырузыла јиит аргачылардыҥ «Ӱч Эҥмек» этнопаркта ӧткӱрилген форумында туруштым. Jуруктарымды Азат Интернеттеҥ кӧрӱп туратан болтыр. Мынаҥ озо јуранып турганымды тоолу ла улус билер болгон. «Ӱч Эҥмекте» јуруктарымныҥ баштапкы кӧрӱзин ӧткӱрдим. Горно-Алтайскта Jашӧскӱримниҥ тӧс јериниҥ баштаҥкайыла болгон јииттердиҥ кӱнинде мастер-класс ӧткӱрдим. Ондо кажы ла кӱӱнзеген кижиге јурангадый эптӱ айалгалар тӧзӧлгӧн. Эл-Ойында устардыҥ калазында туруужарга база келишкен. Анайда ок ӧскӱс балдар азыраган билелерге мастер-класс ӧткӱргем.

— Айару, бистиҥ газеттиҥ кычыраачыларына баштанып, айса болзо, айдар сӧзигер бар?
— Озо ло баштап јиит эне-адаларга айдар кӱӱним бар: балдараарга јакшы чӧрчӧктӧр, бичиктер кычырыгар, бойлорын кычыртыгар. Олорло кожо классикалык јараш кӱӱ угуп туругар. Ол тушта слердиҥ балдараар чындык јарашты, кеендикти оҥдоп, сезип турар улус болуп чыдаар. Ол тушта балдар школдо кӱӱниҥ ле јураныштыҥ, кычыраарыныҥ урокторына јилбиркеп ӱренер. Андый јилбӱлер кижиниҥ меезине јакшыга ууламјылаган ийде салып јат деп, бодойдым. Балагарды јаштаҥ ала јуранарына, кожоҥдоорына, бијелеерине, колло тӱӱнерине ле шабылаап кӧктӧнӧрине таскадыгар.

Куучын-эрмекти Л. Куртугашева ӧткӱрген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина