Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Быйанду кӧрӧӧчилери кӧп

14.08.2018

Ӧдӱп јаткан јылда Ӱзнезиниҥ орто ӱредӱлӱ школы тӧзӧлгӧнинеҥ ала 120 јылдыгын темдектеер. Ол бойыныҥ јолын миссионерлердиҥ духовно-приходской школынаҥ алган. Оныҥ кийнинде јылдарда келер ӧйдиҥ је ле деген школы болуп, ичкери ӧскӧн.
Куран айдыҥ 11-чи кӱнинде јерлежистиҥ, Туулу Алтайдыҥ ады-чуузы элбеде јарлу кожоҥчызы Валерия Заозерованыҥ юбилейлик јажы кирди. Ол бистиҥ школдыҥ эҥ баштапкы ӱренчиктериниҥ бирӱзи. Валерия Горно-Алтайский автономный областьтыҥ ады-јолы элбеде јарлу Нина Федоровна Хощанованыҥ кызы, Ф. С. Тозыяковтыҥ барказы. Бу кижи — Тозыяковтордыҥ одузыныҥ ӱредӱчилериниҥ чике бажында турат. Шак ол бу јаан ук-тӧстӧҥ эҥ баштапкы ӱредӱчи болгон. Оныҥ ла кийнинеҥ ӱредӱчиниҥ агару ижи биледе укталып, баладаҥ балага барган.

Валерия Федоровнаныҥ адазы Бешпелтирде фельдшер болуп иштеген. Jурт бойы Шабалин аймакка кирген. Бу јерде јаткан јаан ӱйениҥ улузы бӱгӱнге јетире колы быйанду, јӱреги јалакай эмчини јылу сӧстӧрлӧ эзедет. Ол от-калапту јуу-чакка атанып, Смоленсктиҥ јеринде јеҥ јастанып јыгылган. Кийнинде Валерия Федоровна адазыныҥ эземин кереестеп, ары барып јӱрген. Валерия Федоровна јылдыҥ ла Вера Федоровна Тозыяковала кожо тӧрӧл јуртына барат. Вера Федоровна Ӱзнезиде Тозыяковтордыҥ јеезелӱ јурт-музейиниҥ тӧзӧӧчизи. Jайаан јайалталу кожоҥчы тӧрӧл јериниҥ ару кейиле тынып, ӧткӧн ӧйдиҥ јылу эске алыныштарына кӧмӱлет. Валерия Федоровна Кадынныҥ јаказыла базарын сӱреен сӱӱп јат. Сӱӱген кӱӱлерин сыйлап, суу кандый да ӧйдӧ токынадат. Ол онойдо ок јӱрегине јуук, кару улузыныҥ сӧӧксалгыжына барып келет.

Мен Валерия Федоровнала јирме јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына таныш. Сӱреен керсӱ, билгири бийик, айлында кӱндӱзек, јалакай. Jолыгып куучындажарга јакшызынатам. Валерия Федоровнаныҥ кожоҥдорын да, коо ӱнин де улус эмдиге јетире ундыгалак. Jайаан јайалтазын кандый да ӧйдӧ кайкап, баалап оморкойдылар. Мениҥ де јууктарым оныҥ кожоҥдорын бир де ундыбаган. Бис ол кайкамчылу ойын-концерттерди кӧрӧргӧ, угарга ӧкпӧӧрӧтӧнис, меҥдейтенис.
Сценадагы јайаан ижине ол кӧп јылдарын берген. Эстраданыҥ кожоҥчызы В. Заозерова Алтай Республиканыҥ аймактарын, јурттарын, бӱткӱл Алтай крайды, Тываныҥ, Хакасиянныҥ, Башкирияныҥ јурттарын, калаларын канча-канча эбирген. Текши тооло 6000 ойын-концертте турушкан. Сценада иштеген 30 јылыныҥ 14 јылы гастрольдордо ӧткӧн.

Оныҥ репертуарында 100-теҥ ажыра кожоҥ болгон: Алтайдыҥ, Россияныҥ композиторлорыныҥ јууныҥ јылдары керегинде кожоҥдор, граждан кожоҥдор. Кожоҥчыныҥ репертуарына алтай албатыныҥ кожоҥдоры база кирген. Кӧрӧӧчилер балдардыҥ да кожоҥдорын сӱреен јылу уткыган. Валерия Заозерова кайда да кожоҥдозо, Туулу Алтайды алкаган-мактаган кожоҥдоры јаантайын угулатан.

Ол кожоҥдоорын оогоштоҥ ала сӱӱген. Айлында, школдогы кружокто, ӱредӱлӱ заведениелерде — педучилищеде, пединститутта јаантайын коо ӱниле кожоҥдогон. Кайда Валерия, ондо јазымы јогынаҥ кожоҥ чӧйилетен. Jе бойыныҥ ижин, салымын кожоҥло колбулу болоры јанынаҥ ондо кандый да санаа, амаду болбогон. Айлында улузы оныҥ кожоҥго сӱӱжин, јилбӱзин ук-тӧслӧ колбулу деп кӧрӧтӧндӧр. Jайалтазы таайынаҥ тӱшкен болор. Виталий Федорович Тозыяков фронтто божогон, јайалталу артист болгон.

Валерия институтты божодоло, эки јыл школдо иштеген. 1964 јылда областной национальный концертный бригада тӧзӧлгӧн. Бригаданыҥ ол ӧйдӧги башкараачызы Александр Крюков оны бригадага кожоҥчы болзын деп кычырган. Jиит кыс узак ла алаҥзыган, је сценага јилбӱзи артыктап ийген.

Jиит кыс сценада профессионал ижин аҥылу белетениш јогынаҥ ла баштаган. Билери ле аайынча кожоҥдогон. Jеҥил болбогон, кезик аразында ӱнин чын тудуп, апарып болбойтон. Jастыраларына тайанып ӱренетен. Ченемел, билгир јылдарла келген. Москвада 1970 јылда «Песни Горного Алтая» деген пластинка чыккан. Ого Валерия Федоровнаныҥ кожоҥдогон ӱч кожоҥы кирген.

Сценада кӧп јылдар туркунына једимдӱ иштеп, ол лирикалык кожоҥдордыҥ кожоҥчызы болуп, јолын алынган. Jе сакыбаган јанынаҥ ол чек башка, јаҥы бӱдӱм жанрдыҥ кожоҥдорын — балладаны, драмалык кожоҥдорды кожоҥдоп кӧндӱккен. Шак мында оныҥ јайаан јайалтазыныҥ база бир јаны чыгып келген. Jе Валерия јеткен једимдерине болорзынып токынабаган. Заозерова бойына, кожоҥдоор марына сӱреен некелтелӱ болгонын концертный бригадада јакшы билгилейтен. Кӧрӧӧчиге чыгардаҥ озо ол кожоҥын канча катап такыптаҥ кыракы кӧрӧтӧн.

Валерия Федоровнаныҥ јӱрӱминиҥ учуры — кожоҥ. Ол бойыныҥ кожоҥдоры ажыра улуска сӱӱнчи, омок кӱӱн-санаа сыйлаган. Оныҥ репертуарында эмдиги ӧйдиҥ авторлорыныҥ сӱӱнчилӱ, кокыр, лирикалык кожоҥдоры кӧп болгон. Ол тегин кыстардыҥ — студент, койчы-малчылардыҥ адынаҥ кӧгӱске, јӱрекке табарар эдип ырыс, сӱӱнчи, кунук керегинде кожоҥдогон. Албатыныҥ кожоҥдорын кайла, театрал эп-аргала эптӱ бириктирип, кӧнӱ апарган.

Валерия Заозерованыҥ репертуарында алтай композиторлор В. Хохолковтыҥ, А. Тозыяковтыҥ, Б. Шульгинниҥ, онойдо ок Россияныҥ композиторлорыныҥ кӧп тоолу кожоҥдоры. Оныҥ јайалтазын, ӱнин, марын кӧрӧӧчилер де, критиктер де јаантайын бийик баалаган. Валерияныҥ алтай эстрадный кожоҥныҥ ӧзӱмине јетирген јӧмӧлтӧзи јаан.

2006 јылда Ӱзнезиниҥ орто ӱредӱлӱ текши школында Тозыяковтордыҥ ук-тукумыныҥ музейи ачылган. Вера Федоровна ла Валерия Федоровна школдо кандый ла ӧйдӧ сакылталу ла кӱндӱлӱ айылчылар. Валерия Федоровна музейге Ӱзнезиниҥ баштамы школыныҥ ӱренчиктериниҥ тооломын сыйлаган. Сӱреен јаан сый. Ӧйдиҥ ле улустыҥ колбулары ӱзӱлбей улалып јатканы оморкодулу. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ школды Тозыяковтордыҥ ук-тӧстӧриниҥ ады-јолыла адаары јанынаҥ сурак аайынча иш ӧдӧт.

Валерия Федоровна мениле кожо куучындажып отурала: «Мен ӱредӱчи болуп иштеерге амадагам. Ӱредӱлӱ заведениелерди божотком, школдо иштегем, ӱредӱчиниҥ ижи ле сценадагы иш бой-бойыла бек колбуда. Ӱредӱчи балдардыҥ ајарузын бойына тартарга, олорды јилбиркедер амадула бир эмеш артист болор учурлу. Ол классла, артист канайда кӧрӧӧчилерле иштеген чилеп, иштеп јат» —деп айтты. Бу эпшиниҥ айтканыла, мен бӱткӱлинче јӧп.

Валерия Федоровна бойыныҥ кӧрӧӧчилерине јылу туштажулары, јастыраларын таштаганы, туштажарга бедирегени учун быйанду јӱрет.
Быйанду кӧрӧӧчилердиҥ адынаҥ Валерия Федоровнаны учурлу јажыла уткыйдыс. Алкы бойына бек су-кадык ла ырыс кӱӱнзейдис.

Светлана БОЧКАРЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина