Jебрен тӱӱкини эзеткен арфа

14.08.2018

Тоолу кӱндер кайра музейдиҥ культура ла тӱӱки аайынча тӧс јеринде скиф ӧйдиҥ јаҥыдаҥ орныктырып јазаган арфазыныҥ таныштырузы ӧтти.

Jайалталу кӱӱчи, алтай ойноткылар белетеечи јаан ус Айдар Чурупов бойыныҥ эки колыла јазаган, јаҥы јӱрӱм, тыныш берген арфала калыктыҥ јаҥар кожоҥдорыныҥ кӱӱлерин ойноды. Солун кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары, айылчылары — АР-дыҥ культура министерствозыныҥ, јондыктыҥ чыгартулу улузы, онойдо ок журналисттер арфаныҥ јебрен кӱӱзиле соныркап таныштылар.

Кычыраачылар «Реконструкция древней музыкт и музыкального инструментария скифская арфа V-IV вв. до н.э.» деген ӱлекер 2017 јылда президенттиҥ гранттарыныҥ кӧрӱ-маргаанында «Сохранение исторической памяти» деген ууламјыда јеҥӱчил болуп чыккан деп билер. Бу ӱлекердиҥ амадузы (оныҥ авторы ла башкараачызы Светлана Катынова) јаҥыс та «ӱнденип» турар ойноткыны белетеери эмес. Ол онойдо ок элдиҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧги кӧгӱс байлыгын, тӱӱкилик учурлу эземин кереестегенин керелеген арфаны орныктырары болуп јат. Ӧйлӧ кожо јылыйган кӱӱни, оныҥ јаҥжыгуларын орныктырары ла бӱгӱнги кӱнниҥ јаҥы, солун бӱдӱмдерин, аргаларын табары. Кӱӱлик ойноткылардыҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолыла јиит ӱйени таныштырары јанынаҥ ишти тӧзӧп ӧткӱрери. Jаан ӱлекердиҥ амадузы да јаан.
1947 јылда Туулу Алтайда Пазырыктыҥ экинчи корумын казарда табылган «скифтердиҥ арфазыныҥ» ӧйи бистиҥ эрадаҥ озо V чакла темдектелеген. Орныктырылган јебрен кӱӱлик ойноткы Эрмитажта Пазырык ла Башадардыҥ корумдарынаҥ чыккан ӧскӧ дӧ экспонаттарла кожо тургузылган.

Ӱлекердиҥ баштапкы бӧлӱгинде кӱӱлик ойноткыныҥ бойы бастыра јанынаҥ кыракы шиҥделген. Ӱлекер аайынча иштеп турган аҥылу ӱредӱлӱ улус јебрен кӱӱлик ойноткыларды шиҥдеп турган ла олорды орныктырары аайынча иштеп турган јарлу, танылу устарга јолыгып, кӧп сурактарла тузалу болуш алган.

Светлана Катынованыҥ јартаганыла, олор бир канча арфаны орныкитырары аайынча иштеп јат. таныштыруга чыгарылган арфадаҥ башка тӧс јердиҥ јайаандык лабораториязында Оҥдой аймактыҥ Башадардагы корумдарында казынты иш ӧткӱрилип турарда табылган кӱӱлик ойноткыныҥ бӱдӱмин орныктырары аайынча иш ӧдӧт. Кӱӱлик ойноткыныҥ табылган ӧйи бистиҥ эрадаҥ озо VI чак болуптыр. База бир ойноткы Jаан Jаламанныҥ одожында корымдарда казынты иш ӧйинде табылган. Шак бу эки кӱӱлик ойноткыла колбулу ишти Айдар Чурупов, Александр Тарбанаев ле Алексей Енчинов билгир бӱдӱрет.

«Ойноткылар бой-бойынаҥ башка, аҥылу. Нениҥ учун дезе олордыҥ чын бойыныҥ бӱдӱмдери башка-башка ӧйгӧ келижет. Айдарда, ойноткыныҥ озогы бойыныҥ бӱдӱмин белетеерге чырмайарыс. Тургуза ӧйдӧ экспертизаныҥ турулталары белен. Ченемел де бар. Оныҥ учун ончзы келижип-эптежип барар деп иженедис» — деп, Светлана Катынова айтты.

Тӱӱкиниҥ толкуларында скифтердиҥ кайкамчылу ӧйи чактарда јылыйып, эленчик-колончыктарына кӧп јажыттарын артыргызып та салган болзо, је бис арфаныҥ ӱнин угуп, ол јажытла оролгон ӧйгӧ бурыладыс. Муҥјылдыктар кайра ол кандый кӱӱлериле јалтанбас тӱрктердиҥ јӱректерин олјологонын, сын-аркаларын сергиткенин бис билбезис. Ондый да болзо, Айдар Чуруповтыҥ орныктырып ойногон арфазыныҥ кӱӱзи угаачылардыҥ кӧксине конды, кӧксин ойгосты. Уккан-кӧргӧн улустыҥ айтканыла, чактар тӱбинеҥ калыгына бурылган, јолын тапкан кӱӱ бӱгӱнги кӱнде эптӱ, солун угулды.

Кычыраачыларга сӱӱнчилӱ база бир табыш. Бу ла кӱндерде Айдар Чурупов Москвада ӧдӱп јаткан «Времена и эпохи» деген сӱрекей солун фестивальда туружар. Jерлежис орныктырып јазаган арфазыла Покровский бульварда «Скифия Геродота» деген тепсеҥде јуулган кӧрӧӧчилерге ойноор. Кӱӱге јайалталу, ус колду јерлежиске једимдер кӱӱнзейли. «Телекейди кӱӱ бириктирет» деген сӧс шак бу учуралга келижет.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина