Алтайдын Чолмоны

Калыҥ јурттыҥ тӱӱкизи де калыҥ

14.08.2018

Боочы јуртты тӧзӧгӧзи бек, ару-чек ле албатызы нак ла иштеҥкей јурт деп айдарга јараар. Эл-јонныҥ јадыны чыҥдый, айыл-јурттары чыт ла эткен турат. Онызы мында азыйдаҥ бери айыл-јуртын тудуп, бала-барказын азырап, мал-ажын туткан је ле деген билелердиҥ шылтузы ине.

Тӱӱкиге бурылза, совет јаҥнаҥ озо Боочы-Оозында тургун бир канча билелер јуртаган: Сарбашевтер, Аилдашевтер, Абакаевтер, Иришевтер, Емегеновтор, Ойноткиновтор, Мамыевтер, Абаковтор, Кедечиновтор, Путуниндер, Иженеровтор ло оноҥ до ӧскӧлӧри.

Jаан ӱйениҥ улузыныҥ айтканыла болзо, мында кӧп лӧ сабазы кара маймандар јаткан. Ак-Кобыда майман сӧӧктӱ бакшы Боор јуртап, албатыны ак јаҥ — быркан јаҥга баштаган. Оныҥ сӧӧгин Ак-Кобы деп ӧзӧктӧ отко јаладып арутап-чектеген деп айдыжар. Судур бичигин Сойок деп кырдыҥ бажында ӧртӧгӧн болуптыр. Jерлежис канча јылдардыҥ туркунына Тӧбӧт јеринде ӱренген. Jаан ӱредӱни алган кийнинде, ак мӧҥкӱлӱ байлу тайганыҥ эдегине келип, Каракол-Бажы — Ӱч-Сӱмер алдында иштенген. Ӱч Эҥмек Кадын-Бажыла карындаш, учурлу, байлу тайгалар деп, ончо алтай албаты билер де, ого бажырып, байлап та јат.

Тоомјылу ветеран јерлежис В. А. Мекечиновтыҥ бичигениле болзо, совет јаҥнаҥ озо 1904 јылда Ак јаҥ башталган. Боор, бай ады Ада, јуук карындажы Эмеген Мамыевле, бай ады Аача, јерлештерин јууп, баштапкы мӱргӱӱлди ӧткӱрген. Калганчы мӱргӱӱлди Аача ӧрӧкӧн Боочы ла Чичке-Айрыныҥ ортозында ӧткӱрген деп, Jала-Эјеҥ Аилдашева ӧрӧкӧн айдатан. Jурттыҥ јаан јашту ӧскӧ дӧ улузы айдыжатан. Ол тепсеҥде эмди јараш беш тагыл туруп јат.
Jарлыктар албатыны Алтай-Кудайына бажырып, агаш-тажын, аржан-кутук сууларын чеберлеп, оноҥ ийде-чак, тын алынып, ак-чек, ару санаалу, эл-јонына килеҥкей, јымжак болуп јӱрзин деп амадаган.

Jе 1917 јылда Улу Октябрьла, революцияла кожо бу јаҥ јоголгон. Оныҥ кийнинде 1920-1930 јылдарда Туулу Алтайда коллективизация башталган. Боочыдагы ӧмӧликке Алтыгы Сетерлӱде јаткан тодоштор ло тӧӧлӧстӧр кожулган. Темдектезе, Кӧлӱй Мамыевтиҥ, Кӧлӱй Чумашевтиҥ, Тоотойдыҥ кыпчактары Барын, Павел Текеновтордыҥ, Чуруковтордыҥ, Яйтаковтордыҥ билелери. Шак бу ӧрӧ адалган ук-тӧстӧр Боочы јурттыҥ тӧзӧгӧзи-тӧзӧлгӧзи болуп барган. Бӱгӱнги кӱнде олордыҥ бала-барказы јуртыныҥ тӱӱкизин, магын, ады-чуузын улалтып, нерелӱ иштейдилер.
1931 јылда Боочы јурт Сталинниҥ адыла адалган колхоз боло берген. Колхозтыҥ баштапкы председатели болуп кергил сӧӧктӱ Бахрамай Утушкинов деп кижи иштеген. Оныҥ кийнинде јылдарда майман сӧӧктӱ Тайбан Анатов, Эрте Чекурашев, Эжер Иришев ак-чек иштеген. Эжер Эрешевич јакшы ижи учун Улу Октябрьдыҥ ордениле кайралдаткан. Колхозтыҥ чотобот-бухгалтери јиит комсомол Барын Текенов болгон. Сталинниҥ адыла адалган колхоз аймак ла область ичинде озочылдардыҥ тоозында болгон.

Колхозтыҥ ижин тыҥыдып, јурт јердиҥ улузыныҥ јадын-јӱрӱмин ӧҥжидеринде ийде-кӱчин берген, башкараачы иште иштеп, эл-јонды билгир башкарган Jамыл Тӱжӱмеевтиҥ, Кахту Бушулдаевтиҥ, Jала Аилдашеваныҥ, Укаш Анатовтыҥ, Тарын Мекечиновтыҥ, Jорбош ло Куугай Кохоевтердиҥ, Егор Багыровтыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де ады-јолдоры качан да ундылбас.

Одузынчы јылдарда Боочы ла Куладыныҥ ортозында, Текпенекте, завод иштеген. Ондо сӱттеҥ сарју белетеген Тобос Паянтинова једимдӱ ижи учун Москвада ӧткӧн стахановчылардыҥ съездинде (јуругы музейде бар) турушкан. Озочылдыҥ ижи бийик баалалып, съездте кайралдаткан. Бу заводто эки јурттыҥ улузыла ӧскӧ јерлердеҥ келген орус укту улус ӧмӧ-јӧмӧ база иштеген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Боочы јурттыҥ эл-јоны, ончо совет албаты чылап ок, нерелӱ ле турумкай иштеген. Олор Кызыл Черӱге јылкы мал ӧскӱрген. Фронтты этле, тӱкле јеткилдеген. Jедимдӱ ле эрчимдӱ иштегендердиҥ бирӱзи — Jамыл Тӱжӱмеев. Ол 1947 јылда Москвага ВДНХ-га барып келген, «Знак Почета» орденле кайралдаткан. Мергендӱ иштӱ јерлежине колхоз мотоцикл сыйлаган.

Jуу-чактыҥ кийнинде јылдарда аймакта иштиҥ озочылардыныҥ следы болуп туратан. Кохозтор ортодо ӧдӱп турган ат јарышта, маргаандарда Боочыныҥ аттары байгалу баштапкы јерлерге чыгып туратан деп, јаан ӱйениҥ улузы эске алат. Jе бӱгӱн колхоз јоголгоныла колбой, јылкы малдыҥ угын јарандырар иш кунурап калды.

1946 јылда Боочы ла Куладыныҥ колхозторын бириктирген кийнинде, Карл Маркстыҥ адыла адалган колхоз болуп, ичкери ӧзӱп јаранган. Бу ла јылдарда Боочыда школ, магазин, клуб тудулган.
Jуртты јетен јылдардыҥ ичинде јаранып ӧскӧн деп айдарга јараар. Колхозтыҥ председатели болуп А. И. Иртамаев иштеген. Сегизен јылдарда колхозтыҥ председательдери — С. С. Тузачинов, Г. Б. Чекурашев, Д. К. Аилдашев. Jурттыҥ ӧзӱмдӱ јолында јаан изин Д. К. Аилдашев артыргыскан деп айдар керек. Ол бойыныҥ турумкайыла, ӧктӧмиле, ач-амырын билбес кылык-јаҥыла ӧрӧ-тӧмӧн маҥтадып, јуртта јаҥы эки кат школ туттурткан, водопроводты чӧйип, јерлештерин суула јеткилдеген.

Jаҥы школго коштой интернат ачылган. Эмди Боочыда ӧскӧ дӧ јурттардаҥ кӧп балдар келип ӱренет. Школдыҥ ӧмӧлигиниҥ ижиниҥ турулталары бийик, једимдери јаан. Балдарды јакшыга, јарашка таскадып, кижи болуп јӱрерине ӱредип јаткан ӱредӱчилердиҥ ады-јолдоры да, школ бойы да талада элбеде јарлу. Байлык ченемелдӱ ӱредӱчилер кӧп, темдектезе, В. Т. Азрантина, Р. А. Елдошева, А. А. Култуева, Г. Т. Мекечинова, С. В. Ямпунова, Ы. М. Декенова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу школдыҥ ӧзӱмине јаан ийде-кӱчин, ченемелин, билгирин узак ӧйгӧ школдыҥ директоры болуп иштеген В. И. Такаракова берген. Ол краевой Советтиҥ депутадына кӧстӧлгӧн, јурттыҥ јадын-јӱрӱминиҥ, јондык иштиҥ эрчимдӱ туружаачызы.

Jӱрӱмниҥ кӧргӱскениле, байа школы јок јурттар кунурап, ӧзӱм алынып болбой туйукталат. Jе ӧрӧ адалган улустыҥ ичкери, озочыл кӧрӱмиле, баштаҥкайлу, бедиреништӱ ижиниҥ шылтузында јурт јаанаган, јаранган, бир сӧслӧ, ичкери ӧзӱм алынган. Улуска иштеер јерлер де бар, јаҥы, јиит билелер де кожулат.

Jурттыҥ ӧткӧн байрамында Донской Казакпаевич ле Валентина Ивановна Аилдашевтерге «Боочы јурттыҥ кӱндӱлӱ билези» деген бийик ат адалды. Онойдо ок јакшы, элкем-телкем јаҥы школды туткан ус колду Петр Петрович Бедушевке «Боочы јурттыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деп ат-нере адалды.

Мениҥ билгенимле, Боочы јурттыҥ фермазы јаантайын озочыл болуп, ады-јолы макка чыгатан. Ол ӧйдӧ мал-аш ӧскӱреринде, кыра-эш саларында мындый билелердиҥ, улустыҥ ады-јолдоры адалатан, мактулу, быйанду сӧстӧр айдылатан: Таҥза ла Тамара Мамыевтердиҥ, Акадий ле Jалкый Емегеновтордыҥ, Белеш ле Маҥырчы Ойноткиновтордыҥ, Коммунаш ла Jаҥарай Урбушевтердиҥ, Солум ла Шуручы Сарбашевтердиҥ билелери, Jайкаш Аилдашев, Семен ле Сергей Тохтоновтор, Иван Абаков ло ӧскӧлӧри де.

Боочы јурттаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга алтан кире кижи атанган. Jалтанбас јуучылдардыҥ кӧп сабазы јер јастанып јыгылган. Jе олордыҥ ады-јолдоры ӱргӱлјикке кереес болуп артат. Ырызы тартып, јер-Алтайына јанып келгендер тӧрӧл јуртында эрчимдӱ ле ак-чек иштеген. Эл-јонды башкарып иштеген улустыҥ тоозында Кахту Тодошевич Бушулдаев, Кӧлӱй Тодошевич Мамыев, Эш Тӧлӧсович Быйбыев, Екатерина Ямыловна Декенова, Бедий Кыпчакович Иженеров, Саныт Келзенович Дибаков, Ток Мамыевич Аилдашев, Барын Каузинович Текенов ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Олордыҥ нерелӱ ижин бийик кайралдары недеҥ де артык керелейт. Адалардыҥ ижин уулдары улалткан. Темдектезе, Борис Кахтунович Бушулдаев мехотрядтыҥ бригадиринеҥ баштайла, Оҥдой аймактыҥ эткомбинадыныҥ директорына јеткен, совет ле партийный каруулу иштерде ак-чек иштеген.

Jурттыҥ улузыныҥ оморкодузы — кӧгӱстӱ-кӧрӱмдӱ уулдары, кыстары. Олордыҥ тоозында — Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Jаргызыныҥ председатели болуп иштеген Владимир Константинович Амургушев, Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Борисович Сарбашев, ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ деканы Сурна Борисовна Сарбашева, Оҥдой аймак тӧзӧлмӧниҥ депутаттар Совединиҥ јааны Эдуард Михайлович Текенов. Самбо кӱрешле ады јарлу тазыктыраачы Мӧҥӱне Яковлевич Яйтаков канча-канча чемпиондор таскадып, Алтайыныҥ, албатызыныҥ ады-чуузын јер-телекей кемине чыгарган.

Jуртта бийик једимдерге једип, ыраак-јуук талаларда јарлу болгонында тоомјылу ветерандардыҥ да ӱлӱзи јаан. Тӧртӧн јылдаҥ ажыра тӧрӧл јуртыныҥ библиотеказында библиотекарь болуп, јондык иштиҥ эрчимдӱ туружаачызы Л. А. Кедечинова, культураныҥ ижин билгир апарган З. Д. Быйбыева, он тогус јаштаҥ ала амыралтага јетире јуртыныҥ эл-јоныныҥ су-кадыгын кичееп корулаган Ю. Е. Декенова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Бӱгӱнги де јурттыҥ јӱрӱминде ветерандар арга-чыдалы јеткенче туружат.

Jаан изӱ айдыҥ 18-чи кӱнинде Боочы јурттыҥ байрамы болгон. Байрамга белетеништӱ иш узак ӧйгӧ ӧткӧн. темдектезе, медальдыҥ бӱдӱми јӧптӧлгӧн, балдардыҥ ойноор јери тудулган, стадион јазалган, јурттыҥ улузы керегинде бичик белетелген. Культишчилер јурттыҥ тӱӱкизин эске алып, бичик-билик јазаган. Байрам белетелип ӧдӧринде Д. К. Аилдашев, Н. Д. Аилдашев, А. Т. Бордомолов, К. А. Бобокова, Т. И. Сарбашева, Т. И. Ойноткинова, А. Н. Анатова, Г. А. Яраков, С. С. Езендеев, Б. С. Сарбашев, С. В. Такараков ло ӧскӧ дӧ кӧп улус тыҥыда турушкан.

Байрам озогызын ойгортып, ӧзӱп јаткан јаҥы, јаш ӱйеге јаандарыныҥ, јааналарыныҥ-таадаларыныҥ, эне-адаларыныҥ ӧткӧн јолыла, чыккан-ӧскӧн јериле, Алтайыла оморкоп јӱрзин, олорго јозок болзын деген амадула ӧткӱрилген.
Байрамды белетеп ӧткӱрген улус тыҥытту иштеген. Шак ондый тӧзӧмӧлдӱ иштиҥ шылтузында ойын-концерт те, лотереяла ойын да бийик кеминде ӧтти. Ырысту лотереяларла С. Я. Сарбашев бензокирее, Т. А. Ойноткинова кой ойноп алды. Алтай кӱреште јеҥӱчил болуп чыккан Марат Емегеновко сыйга база кой болды. Мындый јакшы, чоҥ сыйлар ак санаалу спонсорлордыҥ шылтузында болгон ине. Байрамга мал сыйлап, албатызын кӱндӱлеген јиит аргачы Судур Аилдашевке, кой берген Т. А. Ойноткиновага, В. Ш. Дияновко, А. В. Мекечиновко, М. П. Такараковага, С. Я. Аилдашевке, акчала јӧмӧгӧн О. Ф. Ерехоновага јаан быйан. Концерт-ойынныҥ спонсорлоры Оҥдой аймактыҥ депутады Э. М. Текенов ло АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутады С. Э. Текенов, кӧрӱлердиҥ Б. Б. Бушулдаева, В. К. Паянтинова болдылар. М. Я. Яйтаков бойыныҥ адынаҥ алтай кӱрештиҥ јеҥӱчилдерине медаль-кубоктор, школго ло «Алып» спортзалга 10 муҥнаҥ сертификаттар сыйлады.

Байрамда оогош болчомдорго Оҥдойдоҥ келген батут, карусель сӱӱнчи болды. Балдардыҥ ойнойтон јеринде ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ ачылта ончо јуулгандардыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрди. Jурттыҥ байрамында турушкан Кан-Оозы аймактыҥ бијениҥ «Эрјине» ӧмӧлигине (А. Молчоева), фольклорлык ӧмӧликке (Р. Мажлаева) эл-јон быйанду артты. Кырлыкта јурт јеезениҥ јааны В. Т. Байрышевтиҥ уткуулду сӧзин, кожоҥын јилбиркеп уктылар. Бу кӱнде оноҥ до ӧскӧ кӱндӱӱ-кӱрее, учурлу сыйлар, кожоҥ-комыт, ойын-јыргал кӧп лӧ болды. Темдектезе, дискотеканы, салютты јаан-јаш, байла, бачым ундыбас. Мындый сӱӱнчилӱ, учурлу байрамдар албатыныҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрет, кеҥжидет, ӧзӱмге тебӱ берет. Албатыны бириктирет, ӧскӧн-чыккан јериле оморкодот.

В. Паянтинова,
Куладыда јурт јеезениҥ јааны