Алтайдын Чолмоны

Тургун калыктар ӧзӱмдӱ

14.08.2018

Алтай Республикада Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ӧс калыктарыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгуларын, культуразын, кӧгӱс-байлыгын корыыр ла чыҥдыйын кӧдӱрер бӧлӱкте государственный национальный политиканы јӱрӱмде бӱдӱрер амадула јаҥныҥ органдары јаан иш ӧткӱрет.

Калыктар ортодогы колбулар аайынча ууламјыда јондык ийде-кӱчти бириктирери јанынаҥ кемиле јаан ла чокым иш јарадылган. Республикада башка-башка укту кӧп тоолу ӧс калыктар јуртап јат. Темдектелген, чокымдалган иш тӧс јерде эҥ учурлу болуп јат. Шак ол иш кӧп јылдардыҥ туркунына талалык јаҥныҥ ла јондыктыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ шылтузында јӱрӱмде једимдӱ бӱдет.

2010 јылда ӧткӧн Эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжыныҥ кӧргӱзӱлерин 2002 јылда ӧткӧн тооалыштыҥ кӧргӱзӱлериле тӱҥдештирип кӧрзӧ, талада јуртап јаткан ӧс калыктардыҥ текши тоозы 34,4 процентке ӧскӧн (2010 јылда — 7801 кижи, 2002 јылда — 5803 кижи). Олордоҥ телеҥиттер 54,1% (2010 ј. — 3648 кижи, 2002 ј. — 2368 кижи), тубалар 23,4% (2010 ј. — 1891, 2002 ј. — 1533), кумандылар 14,1% (2010 ј. — 1062 кижи, 2002 ј. — 931 кижи), чалкандулар 34,1% (2010 ј. — 1113, 2002 ј. — 830) кӧптӧгӧн лӧ шорлор 38,3 процентке астаган (2010 ј. — 87 кижи, 2002 ј. — 141 кижи).

2006 јылда ас тоолу ӧс калыктардыҥ јуртап турган јерлериниҥ ле јурт ээлемде иштеп турган јаҥжыккан јерлериниҥ тооломы бирдеҥ (Турачак аймак) бешке јеткен. Ӧс калыктардыҥ јуртап јаткан јерлериниҥ ле јурт ээлемде иштеп турган јаҥжыккан јерлери — Майма аймактыҥ Кызыл-Ӧзӧктӧги, Бӱлӱлӱдеги јурт јеезелери, Кош-Агаш, Турачак, Улаган ла Чой аймактар.

Алтайда јуртап јаткан ас тоолу тургун калыктардыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ла этнокультуралык ӧзӱмине 2005 јылдаҥ ала 2007 јылга јетире «Экономическое и социальное развитие коренных малочисленных народов Сибири до 2011 года» деген федерал адылу программа ла онойдо ок республикан адылу программаларла ӱлекерлер ле кӧдӱриҥилер 774,41 млн салковойдоҥ кӧп акча-манатла јеткилделген. Шак ондый јӧмӧлтӧ болуштыҥ шылтузында сӱреен кӧп иш эдилген. Темдектезе, эттеҥ не-немени белетеп, колбасный цехти ачарга, Дмитриевка јуртта калашты быжырар јепселди, калашты тартатан кӧлӱкти аларга, Турачак јуртта сӱттеҥ јӱзӱн-башка аш-курсакты белетеер јепселди алар јарамыкту аргалар болгон.

Онойдо ок орныктыру иштер ӧткӧн. Турачак аймактыҥ Иогач јуртында 370 бала ӱренер школ јаҥыртылган. Кош-Агаш аймактыҥ Чаган-Узундагы орто ло баштамы школдоры база чыныкталган.
Jаҥы школдор база тудулган. Онойып, Кош-Агаш аймактыҥ Белтир јуртында 180 балага орто школ ло 40 јерлӱ интернат тудулган. Турачак аймактыҥ Тондошка јуртында 72 ӱренчикке школ, Улаган аймакта Акташта 640 бала ӱренер орто школ тудулган. Улаган аймактыҥ Саратан јуртында культураныҥ ла спорттыҥ 200 јерлӱ комплекси тудулган.

2009 јылдаҥ ала 2014 јылга јетире ӧс калыктарга государстволык јӧмӧлтӧ-болуш эдип «Экономическое и социальное развитие коренных малочисленных народов Республики Алтай до 2015 года» деген талалык адылу программа аайынча акча-манат база чыгарылган.

Бу ӧйдиҥ туркунына Сайдыс, Курмач-Байгол јурттарда 80 ле 50 ӱренчикке 10 јерлӱ интеранатту школдор табыштырылган. Улаганда 216 јерлӱ (432 ӱренчик) орто текшиӱредӱлӱ школ база табыштырылган, Чой аймактыҥ Паспаул јуртында кайчы Н. У. Улагашевтиҥ адыла адалган мемориал комплекс тудулган. Ас тоолу калыктардыҥ јуртап јаткан јурттарына (Кӧкӧрӱ, Балыкчы, Оймон, Каракӧкшӧ, Бӱлӱлӱ, Кебезен, эки Белтир) кайыр-каскак јурттарла јӱрер санитарный 7 кӧлӱк алылган. Онойдо ок Улаган аймактыҥ тӧс эмчилигине јарамыкту хирургический ле стоматологический јепселдер база алылган. Чой аймакта Красноселькийдеги тубалардыҥ тӧс јерине керектӱ эдим-тудумдар база алылды. Турачак аймакта Бийка јуртта энергияныҥ тӧс јери тудулган. Jолы кӱч, једерге ыраак 9 јурт (Аркыт, Кӧӧ, Jазулу, Курмач-Байгол, Чуйка, Бийка, Суранаш, Беле, Кӧк Паш) тӱни-тӱжи электроотло јеткилделген.
2015 јылда федерал да, республикан да бюджеттеҥ керектӱ акча-манат чыгарылган.

Ас тоолу ӧс калыктарга јарамыкту, тузалу кӧп керектер эдилет. Улаган аймактыҥ Саратан јуртында Подгорный, Школьный оромдорды суула јеткилдеер тудум иштер тӧзӧмӧлдӱ ӧткӧн. Чой аймакта Красноселькийде тубалардыҥ тӧс јеринщде чынык иштер ӧткӱрилген. Турачак аймактыҥ Тулой јуртында «Телекейдиҥ тургун калыктарыныҥ кӱни» деген байрамды ӧткӱрер тужында, эптӱ сценический комплексти алганы байрамныҥ бойын ӧткӱрерине јаан јӧмӧлтӧ-болуш болгон. Кош-Агаштыҥ Белтир јуртында байрамдык чӱм-јаҥды ӧткӱрер тужында телеҥит элдиҥ эки кийис айылы алынган. Республиканыҥ библиотекаларына тӱӱкилик-этнографикалык бичиктерди кепке базып чыгарарга болуш эдилген. Темдектезе, «Население Республики Алтай (этно-экономико-демокрафическое исследование развития тубаларов)» (авторы А. П. Макошев) ло «История Курмач-Байгольской школы — история чалканцев» (авторы Е. П. Кандаракова). Калыктар ортодогы «Сокровище Севера-2015» деген кӧрӱ-садуда туружарга АР-дыҥ ӧс калыктарыныҥ чыгартулу улузыныҥ јол-јорыгына база болуш болгон.

2015 јылга јетире ле 2015 јылда ӧс калыктардыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ кӧдӱриҥилери АР-дыҥ «Экономическая политика» деген эл-тергеелик программазына кирип турган ведомственный адылу программалары аайынча ӧткӧн:
— Алтай Республиканыҥ ӧс калыктарыныҥ јаҥжыккан јадын-јӱрӱминиҥ экономикалык тӧзӧгӧзин ӧскӱрери (таланыҥ экономикалык министерствозы);
— республиканыҥ ӧс калыктарыныҥ јуртаган ла јурт ээлемде иштеп јаткан јерлеринде инфраструктураныҥ объекттерин ӧскӱрери ле ӧйдиҥ некелтелерине келиштире јарандырып јаҥыртары (талалык ӧзӱм аайынча министертво);
— ӧс калыктардыҥ су-кадыгын корыыр бӧлӱгиниҥ ичкери ӧзӱми (су-кадыкты корыырыныҥ министерствозы);
— ас тоолу ӧс калыктардыҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ ӧзӱмин јарандырары (ӱредӱлик министерство);
— республиканыҥ тургун калыктарыныҥ тӱӱкизин ӧзӱмдӱ јолло таркадары ла элбеде, текши таркадары, јартаары (эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитет).
2016 јылдаҥ ала республиканыҥ ӧс калыктарына государственный јӧмӧлтӧ-болуш «Развитие экономического потенциала и предпринимательства» деген госпрограммага кирип турган «Социально-экономическое развитие коренных малочисленных народов» деп подпрограмма аайынча ӧткӱрилет.

2016 јылга федерал, республикан ла јербойыныҥ бюджетеринеҥ чыгарылган акчага кӧп иш эдилген. Темдектезе, Кош-Агаш аймакта Бугузундагы аржан сууны эптештире јазаарга ла јазал иштерге, Бийка јурттыҥ орто текши школына автобус аларга, Улаган јурттыҥ орто школына дизельный электрический установканы алала тургузарына ла ӧс калыктарга јарамыкту, тузалу, учурлу кӧдӱриҥилерди ӧткӱрерге јаан јӧмӧлтӧ-болуш эдилген.

Ӧс калыктардыҥ тап-эриктерин корыырында аайы-бажына чыккадый кӧп сурактар бар. Олордыҥ ортозынаҥ анчада ла бӱгӱнги кӱнде Турачак аймактаҥ ӧскӧ аймактарда јуртап јаткан ӧс калыктардыҥ улузына јажы јеткени аайынча социальный пенсияны берери јанынаҥ сурак курч турат.

Не дезе, Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ 2015 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнинде јараткан «Об утверждении перечня малочисленных народов Севера в целях установления социальной пенсии по старости» деген јӧби аайынча «Тӱндӱктиҥ ас тоолу калыктарыныҥ тооломына» Алтай Республикада јуртап јаткан ас тоолу ӧс калыктардыҥ (КМН) бастыра 5 этнозы кирген. Jе «Тӱндӱктиҥ ас тоолу калыктарыныҥ јуртап јаткан тооломына» јӱк ле Турачак аймак кийдирилген.

Оныҥ учун Сибирьди социально-экономический јанынаҥ 2020 јылга јетире ӧскӱрери аайынча иштердиҥ планыныҥ 39-чы пунктын (оны РФ-тыҥ башкарузы 2014 јылда 1069-р таҥмалу јӧбиле јараткан) бӱдӱрериле колбой бу јӧпкӧ ас албатылар јадып турган јерлердиҥ тооломы ла карыган кийнинде алатан социальный пенсияны тургузары јанынаҥ кубулталар ла толтырулар эдери керегинде сурак тура берет. Ого Алтай Республиканыҥ мындый муниципал аймактарын кийдирер: Кош-Агаш, Майма (Кызыл-²зӧктӧги, Бӱлӱлӱдеги јурт јеезелер) Турачак, Улаган, Чой.
Бу јерлерди РФ-тыҥ башкарузы 2009 јылда кӱӱк айдыҥ 8-чи кӱнинде бойыныҥ јӧбиле јарадып салган.

АР-дыҥ эл политика ла
јондыкла колбулар аайынча комитеди