Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтыннаҥ баалу Аба-Jыш тӧрӧлим…

17.08.2018

Майма аймактыҥ Сайдыс јуртында куран айдыҥ 11-чи кӱнинде Телекейдиҥ ӧс калыктарыныҥ кӱнине учурлалган байрам ӧтти.

Кӧдӱриҥини «Майма аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязы ла Алтай Республиканыҥ Најылыктыҥ туразы ӧмӧ-јӧмӧ белетеп ӧткӱрди. Байрамныҥ туружаачыларын, айылчыларын таланыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Роман Птицын, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ председателиниҥ ордынчызы Укмет Альпимов, Майма аймактыҥ јааны Евгений Понпа, республикада јуртап јаткан ӧс калыктардыҥ чыгартулу улузы уткудылар.

Роман Птицын бойыныҥ уткуулду сӧзинде мындый байрамды ӧткӱрериниҥ јаан учуры керегинде мынайда айтты: «Шак бу кӱн Алтай Республикага, мында амыр-энчӱ јуртап јаткандарга алкы бойлорыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥын, культуразын баалаарыныҥ, тоорыныҥ аҥылу кӱни. Туулу Алтайда амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ, нак 90-ноҥ ажыра башка-башка калыктар јуртап јат, олордыҥ тоозында байлык тӱӱкилӱ, ук-тӧстӧри јарлу беш ӧс калык — телеҥиттер, тубалар, кумандылар, чалкандулар, шорлор. Бис ӧмӧ-јӧмӧ, кожо јонјӱрӱмдиктиҥ, экономиканыҥ сурактры аайынча иштейдис. Культураныҥ, санаттыҥ, ӱредӱликтиҥ, јадын-јӱрӱмниҥ јаҥжыккан аайыныҥ чыҥдыйын, кемин кӧдӱрери јанынаҥ база тӧзӧмӧлдӱ иштейдис. Шак слердиҥ шылтугарда ӧйлӧр колбузы ӱзӱлбей улалат, ӱйелерди ле јаҥжыгуларды бириктиреечи колбулар тыҥып јаранат».

Кӧдӱриҥиде байрамдык айалгада Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ Быйанду самаралары озочыл иштӱ, јондык иштиҥ эрчимдӱ туружаачылары, ижинде јеткен једимдери учун кӧп тоолу улуска табыштырылды.

Ӧс калыктардыҥ јаҥжыккан байрамы бијениҥ, кожоҥныҥ «Алтам» эл-тергеелик театрыныҥ ӧмӧлигиниҥ (худ. башкараачызы РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина) «Алкыш» деп бијезиле, Эмиль ле Радмила Теркишевтердиҥ кӱӱлик чӱмдемелиле, АР-дыҥ нерелӱ артизи Марина Вялкованыҥ кожоҥыла ачылды. Телеҥит, туба, чалканду, куманды, шор элдердиҥ чыгартулу улузы сценага чыгып, кӱреелей туруп ийди. Олор амыр-энчӱ јадын-јӱрӱмди, ак-санааны, чындыкты, ырыс-кежикти керелеген јӱзӱн ӧҥдӱ шарларды ак-айаска божотконы бала-баркага јаан сӱӱнчи болды. Кааҥ айас кӱн турган. Эртен тура кӱн чыгарда, Сайдыс јурттыҥ тоомјылу кижизи Алексей Уланкин от-очогын кӧдӱрип, алкыш-быйан, ачык јол сурап салган. Чындап та, байрам јакшы ӧдӱп, эҥиргеери эмеш-умаш јааш јаады.
Бу байрамга сӱреен кӧп солун улус, айылчылар келгенин темдектеер керек. Байрам ӧйинде калыктыҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ бери јылыйбай келген чӱм-јаҥы аайынча јап-јакшынак кӧрӱ-маргаан ӧтти. Алтай Респуликаныҥ ӧс калыктар јуртап јаткан беш аймагыныҥ јайаан ӧмӧликтери аржан сууныҥ байы, телеҥит элдиҥ бала качырып, кудалаар чӱм-јаҥын, кой кайчылаштыҥ чӱми, јиит аҥчыныҥ јолын чечериле колбулу чӱм-јаҥды кӧргӱскенин кӧрӧӧчилер јилбиркеп кӧрдилер. Мындый учурлу, байлык чӱм-јаҥды бачым ӱстине кӧрӧр арга јок ине. Алтай јайаан јайалталарыла байлык јер.

Калык чӱмделгезиниҥ чӱм-јаҥына учурлалган кӧрӱ-маргаанныҥ жюризинде Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ јааны Людмила Варванец, РФ-тыҥ нерелӱ артизи, АР-дыҥ кӱндӱлӱ кижизи Айана Шинжина, АР-дыҥ нерелӱ артизи Эмиль Теркишев иштеди.

Кажы ла калыктыҥ бойыныҥ јаҥжыккан аш-курсагыныҥ кӧрӱ-маргааны база тыҥытту болды. Агаш айылда кажы ла эл бойындыйын тургусты. Калыктыҥ јаҥжыгулары, јаҥы, культуразы мындый бийик кеминде кӧргӱзилди. Ӧс калыктардыҥ Тастаракайлары шулмузыла, кокырчызыла, чечен тилиле, ойыныла маргышты. Кӧрӧӧчилердиҥ каткызы, колчабыжулары јайалталардыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрип јӧмӧди.

Сайдыс јуртта таланыҥ беш аймагынаҥ келген бӧкӧлӧр спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча (кӱреш, тоҥжаан јӱгӱриш, мӧшкӧ чыгыш, алтай шатра, тебек, камчы, ок-јаадаҥ адыш, токпок чачыш аайынча) маргышты. Олор чыйрагыла, капшууныла, ӧктӧмиле, бӧкӧзиле, эпчилиле маргыжып, кажы ла бӱдӱмде сӱреен јараш ойын кӧргӱстилер.
Телекейдиҥ ӧс калыктарыныҥ кӱнине учурлалган байрам Алтай Республиканыҥ «Экономикалык аргалардыҥ ла аргачылыктыҥ ӧзӱми» деген государстволык программазына кирип турган «Ӧс калыктардыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми» деп подпрограмманыҥ тӧс учурлу кӧдӱриҥилерин јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча ӧткӱрилген.
Ас тоолу тургун калыктардыҥ байрамын ООО-ныҥ Генеральный Ассамблеязы 1994 јылда јараткан. Телекейде јуртап јаткан кӧп тоолу ӧс калыктар бу байрамды куран айдыҥ 9-чы кӱнинде темдектеп јат. Талада тургун калыктардыҥ байрамы 2008 јылдаҥ ала темдектелет.

Бистиҥ ороондо 40 ук-тӧстӱ калыктар Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктары болуп јат. Олор Россияныҥ 30-таҥ ажыра субъекттеринде јуртайт, олордыҥ 65 проценти јурт јерлерде јадат.
Ӧс калыктардыҥ кееркедип, узанып, јӱзӱн-башка эдимдер белетеп турган устарыныҥ агаштаҥ, кийистеҥ, той балкаштаҥ, темирдеҥ ле оноҥ до ӧскӧ дӧ не-немедеҥ белетеген эдимдеринеҥ кижиниҥ кӧзи кылбыгар. Кӧрӱ де, саду да јайым айалгада ӧтти.

Сайдыс јурттыҥ балдарын ырысту балдар деп айдарга јараар. Jе ле деген јаҥы эки кат школ. Ичи-тышты ӧйдиҥ некелтезиле јазалган. Байрам школдыҥ турган јеринде ӧткӧн. Бу кӱнде байрамга келген улус, айылчылар школдыҥ музейине амадап кирген, кӧргӧн болор. Музей сӱреен байлык. Оныҥ ижин бу школдо иштеген ченемелдӱ ӱредӱчи Ада Чагашевна Туйбенекова билгир башкарат. Jурттыҥ ады-чуузы јер-алтайды ӧткӧн ине. Мынаҥ бир ӱйе ады јарлу билимчилер, бичиичилер, кайчылар, јайаан јайалталу улус чыккан ине.
Ӧс калыктыҥ байрамын бийик кеминде ӧткӱреринде јурттыҥ эл-јоны, школдыҥ ӧмӧлиги эрчимдӱ туруштылар. Jуулган албатыны кӱндӱлеп-кӱреелеп, јакшы кӧдӱрдилер.

Ӧс калыктардыҥ байрамында ӧткӧн кӧрӱ-маргаандардыҥ јеҥӱчилдери

Калык чӱмделгезиниҥ чӱм-јаҥы
1-кы јер — Кош-Агаш аймак
2-чи јер — Майма аймак
3-чи јер — Улаган аймак
Аҥылу сый Чой аймакка табыштырылды.

Калыктыҥ аш-курсагы
1-кы јер — Динара Параева, Соня Емедекова (Кош-Агаш аймак)
2-чи јер — Зинаида Бакашева (Турачак аймак)
3-чи јер — Светлана Енчинова (Улаган аймак), Раиса Шелковая (Чой аймак)
Аҥылу сый Вероника Чунижековага ла Светлана Улагашевага (Майма аймак) табыштырылды.

Тастаракайлар
1-кы јер — «Оймок» театр (Кош-Агаш аймак)
2-чи јер — «Тоскыйнак» јайаан ӧмӧлик (Улаган аймак)
3-чи јер — Надежда Авошева, Марина Сыщенко (Чой аймак)
Аҥылу сыйла Зинаида Бакошева, Галина Торбокова (Турачак аймак), Наталья Смольникова, Надежда Бодрошева, Дмитрий Улагашев (Майма аймак) кайралдаттылар.

Тоҥжаан јӱгӱриш
1-кы јер — Эжер Алипов, Санаа Тадыров (Кош-Агаш аймак)
2-чи јер — Данил Тагызов, Игорь Тарбаганов (Турачак аймак)
3-чи јер — Айдар Манышев, Станислав Сатлаев (Турачак аймак)

Тебек
1-кы јер — Герман Кочеев (Улаган аймак)
2-чи јер — Эркин Сахилянов (Кош-Агаш аймак)
3-чи јер — Ырысту Ялбаков (Кош-Агаш аймак)

Алтай шатра (ӱй улус ортодо)
1-кы јер — Лариса Ермакова (Майма аймак)
2-чи јер — Лариса Олчонова (Майма аймак)
3-чи јер — Олеся Мушамская (Турачак аймак)

Алтай шатра (эр улус ортодо)
1-кы јер — Геннадий Ядагаев (Горно-Алтайск)
2-чи јер — Вячеслав Битешев (Кош-Агаш аймак)
3-чи јер — Аржан Кыпчаков (Кош-Агаш аймак)

Токпок чачары (эр улус ортодо)
1-кы јер — Денис Голубовский (Майма аймак)
2-чи јер — Олег Шннайдер (Майма аймак)
3-чи јер — Артем Кумандин (Турачак аймак)

Токпок чачары (ӱй улус ортодо)
1-кы јер — Айсура Табылгинова (Кош-Агаш аймак)
2-чи јер — Надежда Саналова (Улаган аймак)
3-чи јер — Ольга Сорокина (Майма аймак)

Камчы
1-кы јер — Альберт Качашев (Кош-Агаш аймак)
2-чи јер — Ырысту Ялбаков (Кош-Агаш аймак)
3-чи јер — Степан Ельдепов (Улаган аймак)

Мӧшкӧ чыгары
1-кы јер — Вадим Мамашев (Майма аймак)
2-чи јер — Артем Кумандин (Турачак аймак)
3-чи јер — Эркин Тозорочев (Турачак аймак)

Ок-јаала адары (ӱй улус ортодо)
1-кы јер — Анастасия Качканакова (Оҥдой аймак)
2-чи јер — Ксения Кискина (Чамал аймак)
3-чи јер — Алтынай Тумпукова (Кан-Оозы аймак)

Ок-јаала адары (эр улус ортодо)
1-кы јер — Рустам Петпенеков (Улаган аймак)
2-чи јер — Аржан Тудуев (Чамал аймак)
3-чи јер — Мерген Тудуев (Чамал аймак)

Кӱреш
60 кг јетире бескеде
1-кы јер — Евгений Улагашев (Майма аймак)
2-чи јер — Санаа Тадыров (Кош-Агаш аймак)
3-чи јер — Артем Тадыров (Кош-Агаш аймак)

70 кг јетире бескеде
1-кы јер — Руслан Кожемякин (Турачак аймак)
2-чи јер — Самыр Эдоков (Майма аймак)
3-чи јер — Игорь Тарбаганов (Турачак аймак)

80 кг јетире бескеде
1-кы јер — Руслан Кудюшев (Улаган аймак)
2-чи јер — Айас Тебеков (Майма аймак)
3-чи јер — Айдыҥ Куюков (Улаган аймак)

90 кг јетире бескеде
1-кы јер — Игорь Слепыгов (Турачак аймак)
2-чи јер — Сергей Саксаев (Улаган аймак)
3-чи јер — Сандро Купров (Майма аймак)

90 кг ӧрӧ бескеде
1-кы јер — Евгений Ядрушкин (Горно-Алтайск)
2-чи јер — Виктор Суразаков (Майма аймак)
3-чи јер — Чинат Шонкоров (Турачак аймак)

Кӱрешле маргаанда абсолютный первенстводо јеҥӱчил — Евгений Ядрушкин (Горно-Алтайск).

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина