Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Варшавский Договорды» НАТО бӱгӱн канайдар эди…

21.08.2018

Туй ла 50 јыл кайра, 1968 јылда куран айдыҥ 21-чи кӱнинде, Чехословакияда табыш-чугаанду ла јеткерлӱ керектер болгон. Оны бӱгӱнги кычыраачылардаҥ, байла, билери ле билер. Не дезе, оноҥ бери кӧп ӧй ӧтти.

Экинчи јанынаҥ, бастыра Европаныҥ тӱӱкизине кӧрӱм-санаа чек кубулып баштады. Европаны фашизмнеҥ аргадаган СССР-ды, ого шылтай Россияны јабарлап-јамандагылайт. История-тӱӱкини «будынаҥ бажына» тургузып, чек ӧскӧртӧр иш Кӱнбадышта там ла тыҥыйт.

Мен бу шӱӱлтемди мынаҥ озогы статьяларымда канча ла бичигем. База катап айдарым. СССР јайрадылбаган, «Варшавский договор» (ВД) јылыйбаган болзо, эмдиги Россияда бӱгӱнгидий курч сурактар турбас эди. Ол ӧйдӧ «Варшавский договорго» СССР, Румыния, Болгария, Польша, ГДР, Чехословакия, Венгрия, Албания кирген.

Бажында база ла коммунисттер, Мао Цзэдун турган Китайда 1990-чы јылдарда бистийинеҥ курч сурактар турган эмей — экономикада, политикада. Ойгор кыдат коммунисттердиҥ шылтузында ороон јайрадылбаган.

Китайдыҥ Албаты Республиказы бӱгӱн кандый бийик једимдерге јеткенин бойоор билеригер. Коммунисттердиҥ башкартузыла. Эмди кыдаттар экономиказыныҥ ӧзӱми јанынаҥ телекейде экинчи јерде. Ойгор албаты ол ойгор ло.

Бу сӧстӧримди бойыныҥ ӧйинде совет «кемедеҥ» ӧскӧзине тӱрген калыйла, СССР-ды јайрадарына болушкан, КПСС-ты јамандап, США-га јайылган Чубайстый, Гайдардый «кӱлӱктер» ле олордыҥ сӧзине бӱткен бир бӧлӱк алтайларга айдып јадым. Кудай јайаган кылыгысла бис бӱдӱҥкей, кӱндӱзек албаты эмей.

СССР-га кирген Литва, Латвия эмди Россияны јамандап, тӱндӱк јанынаҥ ого тӱкӱрет. Орустарла јебрен тӱӱкизиле, ӧзӧк-буурыла тудуш Украина Россияны кӱнбадыш јанынаҥ каргайт, јабарлайт. НАТО-го кирерге киндиги тайкылганча албаданат. Эҥ ле калју ӧштӱбис болуп калды — Украина — эҥ јаан озогы карындаштык республика.

Армения ла озогы ӧскӧ дӧ «карындаштык» республикалар келер ӧйдӧ кемге јайылары, кемле најылажары эм тура јарт эмес — бай Америкала ба, озогы најызы, СССР-дыҥ энчизин алган Россияла ба?

Оныҥ учун США-даҥ (НАТО-доҥ) јалтанып, миллиардтар доллар акчаны јаҥы јуу-јепселди эдерине чыгарадыс, Хрущев ӧйинде чилеп, Американы акалаарга эмес, соҥдобоско чырмайадыс. Jе јууркан кыска болзо кандый эди: бажыҥды јапсаҥ — будыҥ ачык, будыҥды јылулазаҥ — бажыҥ ачык …
НАТО-ноҥ коркыбас арга јок. Орооныҥды јайрадала, Саддам Хусейн чилеп, тӧҥӧштӧ бууп салза эмезе тӱймеген калыгыҥ, Каддафини чилеп, јара тартып койзо, США-даҥ нени аларыҥ? Слободан Милошевичти чилеп Гаагада бурулап-јаргылаза, чынды ла чындыкты кайдаҥ табарыҥ?

1968 јылда «Варшавский договордыҥ» ороондорыныҥ бирӱзинде, Чехословакияда, јеткерлӱ јаан тӱймеен болгон. Ол кӧп темдектериле 2014 јылда Украинада болгон государстволык аҥтаруга тӱҥей. Кыскарта айтса, 50 јыл мынаҥ озо чехтерди ле словактарды СССР-дыҥ колтыгынаҥ ушта тартар деген јеткерлӱ ченелте болгон. Америкада атту-чуулу политолог ло советолог З. Бжезинский СССР-ды јайрадар амадузы бӱдерин-бӱтпезин ол ӧйдӧ ченеп баштаган эмей. 1956 јылда ондый ок ченелте Социалистический Венгрияда болгон.

Бу јуукта Владимир Тадышевле јолугыжып, куучындаштыс. Оныҥ чыккан-ӧскӧн алтайы — Улаган аймак. Бойыныҥ ӧйинде пединститутта кожо ӱренгенис. Ол черӱдеги службазын ӧдӧр тушта «Дунай-1968» деген јуучыл операцияныҥ туружаачызы болгон.

— Владимир Андреевич, Совет Черӱдеги службага качан атангаҥ?
— 1965 јылдыҥ учы јаар меге черӱге барар повестка јетиргендер. Оны алала, Кош-Агаштыҥ военкомадына јеттим. Не дезе, эки аймактыҥ — Улаганныҥ ла Кош-Агаштыҥ военкоматтары јаҥыс болгон. Ондо бир канча призывниктерди јууп, чачтарысты тазада кайчылайла, город јаар аткарды. Ого једеле, бир ле кӱн конорыста, Барнаул јаар ийгендер.
Ондо меге ле Барнаулдыҥ бир уулына документтеристи колго береле, ол ло кӱнде поездке отургызып, Белоруссияга барарыгар деген.

Бис эки-ӱч кӱнниҥ бажында Борисов калага јеттис. Ондо бистиҥ документтеристи кӧрӧлӧ, коштой турган Новоборисово деген калага ийгендер. Ол јерге келеле, кӧрӱп-угар болзо, Белорусский военный округтыҥ сержанттар белетеер тӧс јери эмтир. Мында сапердыҥ, химиктердиҥ, повардыҥ ла о.ӧ. профессиязынаа ӱредет. Бир канча ӧйдиҥ бажында мени ол ло Белоруссияныҥ кӱнбадыш јанында турган Гродного апарган. Ондо мени 30-чы гвардейский мотострелковый пехотный полкко кошты. Бу кала Польшаныҥ коштойында турган эмтир. Эки ороонныҥ ортозы кайда да 7 км ошкош. Служба јакшы ӧдӱп турган.

— Слердиҥ тӧжӧӧрдӧ бир канча кайралдар јалтырайт… Атту-чуулу гвардейский частьтыҥ таҥма-темдеги, «Ветеран боевых действий» деген медаль, «Улу Октябрский революцияныҥ 100 јылдыгы» деген темдек…
— Кайда да 1966 јылда Белорусский ле Киевский јуучыл округтар ортодо «Днепр» деген јаан јуучыл ӱредӱ ӧткӧн. Бу ӱредӱде бистиҥ Белорусский округ јеҥӱ алган. Ол тушта мени стройдоҥ чыгарып, «Отличник Советской Армии» деген значокло кайралдаган. Оныҥ ӱстине он кӱнге айыл-јуртына барып келер отпуск берген. Баштапкы ла јылда ондый кайрал болоры — ас учурал.

Ол тушта отпускной документтерди штабта јазадып јӱгӱрип турала, бир алтай кеберлӱ солдат турганын кӧрӱп ийдим. «Сен кайдаҥ?» деп сураарымда, «Таханов, Кош-Агаш аймактаҥ» деген. Узак куучындажарга келишпеген. Кийнинде јанып келеле, сурулап-уктым, је таппадым. Эзен-амыр јӱрген болзо, ого эмди кайда да 71-72 јаш болор.

Отпуск божоп, ойто барарымда, бажыма мындый сагыш эбелди — эмди база отпуск берер эмес, службаны чалаҥ ӧткӱрер деп. Оноҥ ло бери служба сулаҥ ӧдӱп барды. Экинчи јылда бир нӧкӧр сержант уул «Мениҥ чыккан кӱним болор, темдектейликтер» деди. Оноҥ меге акча береле, аракы садып кел деп айдышты. Аракыны алала келип јадарымда, удура патруль туштады. Аракыны кӧрӧлӧ, мени машинага отургызып, штабка экелгендер.

Ондо полктыҥ командири полковник Мышкин деп кижи болгон. Ол бойы калју, јаман кылыктарды бир де бош салбай, тыҥ кезедӱ эдетен. Оноҥ офицерлер де јаман коркыйтан. Полковник меге казыр кӧрӧлӧ, тыҥ калјуурды: «Ты, чучмек, у меня службу не понял, с сегодняшнего дня поймешь» — дейле, мени сержанттаҥ солдатка тӱжӱреле, кезедип ӱредерге јакару берген — «Перевести связистом на радиоаппаратуру Р-105, затем пехотинцем, понтонером и сапером».

— Понтонер, Р-105 радиоаппаратура дегени не атасы, Володя?
— Р-105 — полктыҥ ичинде колбу тудатан аппарат, јуучыл ӱредӱ болзо, оны јӱктенеле јӱгӱрер керек. Ол орто чемодан ошкош, ууры коркышту, колбу тудар ӧйлӱ.

Ӱч айдыҥ кийнинде понтонер эдип кӧчӱрдилер. Понтонер солдат сууны кечире кӱр, паром ло пристань јазаар. Кӱр эдерге кӱч ле неме болгон. Понтонго озо ло баштап темир прогон салар, 100 кг бескелӱ, оныҥ ӱстине 80 кг агаш плаха салылар ла кӱрди 30-40 минутка јазап салар керек, черӱ бойы, техниказы кечер эдип. Эмди, озогызына кӧрӧ, сӱрекей јеҥил — машинадаҥ понтонды сууга тӱжӱреле, болтторло колбоп ийер.

Оноҥ мени пехотага кӧчӱрген. База ла кыйын. Кажы ла кӱн 6.30-та ойгозор, капшай кийинеле, 3 км јӱгӱрер, оноҥ физзарядка. Окоптор казар, ойто кӧмӧр. Амыраар кӱнде марш-бросок — 15 км-ге јӱгӱрер, полная выкладка деп. Мында — вещмешок, шинель, автомат, саперный кӱрек, противогаз ла о.ӧ. Оныла коштой ӧй берилип јат, ӧйине келишпезе, 2-3 кӱннеҥ ойто ло катап марш-бросок. Кыскарта айтса, эки јылга кыйын-шыраны јакшы ла кӧрӧргӧ келишкен.

— Jуучыл операция башталганын сестиҥ бе, сеспедиҥ бе?
— 1968 јылда кайда да июль айдыҥ учында тӱнде «Боевая тревога!» деп јакару-приказ угулды. Бис капшай ла кийинип, ӱзе керектӱ немени алып, тышкары чыктыс. Стройго турала, приказты угуп, машиналарга отурала, кайдӧӧн дӧ ӱредӱге бардыс. Бу ӧйдӧ меге ойто ло сержант звание берип, отделениениҥ командирине тургусты.
Казармадаҥ чыкканынаҥ ала канча кӱн ӧдӧрдӧ, бис кайкажып турдыс: таҥ атса, бисти аркалу јерге кийдиреле амырадар, уйуктадар, эҥир кирип, караҥуй ла болуп јатса, оноҥ ары барып јадарыс. Экинчи кӱнде бисти стройго тургузып, јакару берди — айылга да, нӧкӧрлӧргӧ дӧ, кӧрӱш-таныштарга да самара бичибес, улуска јолыкса, бир де куучындашпас. Кемге де нени де айтпас. Кем-кем јакаруны бӱдӱрбезе, оны бусса — «будете отвечать по законам военного времени!» деди.

Бу ӧйлӧрдӧ бисти азыраарыныҥ кемјӱзи де башкаланды — сарју ла ӧскӧ дӧ курсак эки катапка кӧптӧгӧн, колбаса берип баштаган. Ого бис сӱӱнип, је шылтагын оҥдобой турдыс.
Бир канча кӱннеҥ бис Украинага јеткенисти оҥдодыс. Оныҥ кийнинде ӱч ороонныҥ границазыныҥ јанында турган Ужгород деп калага јеткенис. Ол СССР ла Венгрияныҥ, Румынияныҥ ла Чехословакияныҥ гран-кыйузы эмтир. Эҥирде построение болуп, бисти ойто ло «соблюдать военную присягу!» деп јакарган.
Бистиҥ машиналарды ла бастыра јуучыл техниканы ак будукла јалбак чийӱ тартып будузын деген.

— Нениҥ учун!
— Кийнинде оны оҥдодыс: «Варшавский договордыҥ» (ВД) бастыра ороондорында советский техника болгон, ол тоодо Чехословакияда, оныҥ учун бистийин ле ӧштӱнийин ылгаштырар керек. Бойыҥныҥ черӱҥди автоматтаҥ, пушкадаҥ атпаска. Ол тушта Чехословакияга ВД-ныҥ 500 муҥ јуучылдары ла 5000 танкы ла ӧскӧ дӧ техниказы кийдирилген.
1968 јылда 21 августта эртен тура таҥ јарыгалакта, «Боевая тревога!» деп сигнал болды. Бис ончо немелеристи, мылтык-јепселисти алала, капшай ла машиналарга отурдыс. Узак ӧй ӧтпӧй, кыралап салган јерлер, столмолордо аткак эмиктер ле пограничниктер кӧрӱнип келерде, ӧскӧ ороонго барып јадыс деп оҥдодыс.
Jе кандый ороонго кирип турганысты билбедис. Гранды ӧдӧлӧ, бир 4-5 минут киреге токтой бердис. Бу ӧйдӧ бистиҥ јанысла ӧдӱп јаткан орус чырайлу келиннеҥ сурадым: «Вы не скажете, где мы находимся?», ол «Чехословакияда» деди. Бис оноҥ ары кӧндӱктис. Тыҥ ла узак болбой, бисти тӱшсин деди. ²скӧ машинага отургызала, оноҥ ары апарып, кандый да кырдыҥ бажына экелип тӱжӱрди.

«Бу телевышка, телецентр, оны колго алала, каруул тургузар — ого кемди де кийдирбес, улус бар болзо, чыгарбас, ӧскӧ улусты јууктатпас» деп јакару болды. Бистиҥ отделение јакылтаны бӱдӱрип, телецентр-телевышканы колго алдыс.
Эртенгизинде бистиҥ взводтыҥ командири лейтенант аш-курсак экелип, беш минут ӧйгӧ политинформация ӧткӱрди. Оныла кожо Чехословакияныҥ солдаттары келген. Кайда да база отделение кире. Олордыҥ командириниҥ званиези свободник эмтир. Бистийиле болзо, ефрейтор болор. Оныҥ солдаттары экинчи этажты каруулдаар болды, бистийи алды јанында. Часовойлордыҥ ортозы јуук, кайда да 5-7 метр кире. Олор бой-бойлорын кӧрӱжип јат. Мениҥ болушчым белорус уул ефрейтор Коршунов болгон.

— Владимир Андреевич, Чехословакиядаҥ слерди качан чыгарды?
—Объектти бис, тогус солдат, ноябрьдыҥ учына јетире каруулдадыс. Декабрь айдыҥ бажында батальонный штабка «дембельдерди» экелген. Jанатан бастыра солдаттарды стройго тургузып, министрдиҥ приказын кычырды. Оноҥ мени стройдоҥ чыгарала, службаны јакшы ӧткӱрген деп, грамота берди. Бисти гранды кечиреле, поездке отургызып, јандырып ийди.

Кийнинде угар болзо, ол јажытту «Дунай» деп јуучыл операция болгон эмтир. Ол бу јуук ӧйгӧ јетире јажыт болуп, јӱк Совет Союз јайрадылган кийнинде токтогон.

Эмди кӧп јерлерде ле калаларда «Дунай-68» деп организациялар тӧзӧлип, иштеп јат. Бу операцияда турушкандарга «Ветераны боевых действий» деп ат берип, јеҥилтелер эдер деп тартыжу ӧдӧт. Бу сурак Москвада Госдумада да кӧрӱлген. Нени јӧптӧӧрин кийнинде кӧргӧй.

Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ Алтай јеристеҥ ондо турушкан бир-бир кижи бар ба деп сурулазам, кем де јок эмтир. Оныҥ учун мен эмди Волгоградтыҥ «Ветераны операции Дунай-68» деп общественный организациязына кирип јадым. Олор меге јуруктар, видеолор ийип јат. Оны кӧрӱп, солдат јӱрӱмди эске алып, оморкойдым — ондый ӧйдӧ, ондый јерде болдым деп.
Бу ла 2018 јылда 21 августта «Дунай-68» деп јуучыл операцияныҥ юбилейи темдектелет. Ого учурлай јаан программалар, видеолор ло кино кӧргӱзилер, ветерандар бир јерге јуулыжып, байрамдаар. Jе меге оны Интернет ле ажыра кӧрӧргӧ келижип јат.

— Владимир Андреевич, јилбилӱ ле солун куучыныҥ учун быйан болзын! Слер — Тӧрӧлин акча-ишјал учун эмес, тӧрӧлчи кӱӱнигердеҥ корыган ӱйениҥ кижизи. Оныҥ учун «Дунай-1968» ӱредӱде турушканыгарла оморкоп јӱргенигер јолду. Байрамыгарла уткып, су-кадык кӱӱнзейдим!

Т. Тохнин куучындашкан
Е. Бутушевтиҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина