Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтай тил

24.08.2018

Байлыкты јууган сӧзлик

Алтай тилди ӱренип тургандарга болуш эдип, ӧдӱп јаткан јылда Горно-Алтайскта сӧзлик-справочник («В помощь изучающим алтайский язык: словарь-справочник») ак-јарыкка кепке базылып чыкты.
Бу сӧзликтиҥ тӧс учуры алтай тилле куучындажарга, алтай тилге ӱренерге кӱӱнзеген кычыраачыга тузалу болоры. Кычыраачыга сӧзликтиҥ болужыла кӱнӱҥги јӱрӱмниҥ сӧстӧрин, эрмектерин јарт оҥдоп, куучындажарга јеҥил болор. Алтайлап јакшылажатаны, эзендежетени, алкыш-быйанын айдатаны, јаманын таштазын деп сураганы ла оноҥ до ӧскӧ керектӱ сӧстӧр кӧп. Сӧзликте айыл-јуртта тудунатан эдим-тудумдардыҥ, јазалдардыҥ, кеп-кийимниҥ, кееркедим эдимдердиҥ, темирдиҥ, таштардыҥ аттары јарлалды. Онойдо ок алтай улустыҥ тӧрӧӧн-тӧркини, ук-тӧзи, сӧӧк-тайагы керегинде кӧп јетирӱлер бар. Тилди ӱренерге кӱӱнзеген кычыраачыга јарамыкту јетирӱлер бу сӧзликте јеткилинче.
Бӱгӱн бис слерди темирдиҥ ле таштыҥ башка-башка бӱдӱмдериниҥ аттарыла таныштырадыс.

Золото алтын
Сталь болот
Алюминий белеҥир (телеҥир)
Медь јес
Крепкая сталь кара болот
Олово калай (коло)
Свинец корголјын
Латунь куулы
Серебро кӱмӱш, мӧҥӱн
Бронза кӱлер
Руда ӧҥӧр
Железо темир
Чугун чой
Жемчуг эрјине
Фарфор шаајыҥ
Гранит чулум таш
Эмаль калай
Кремень отык таш
Каменный угол таш кӧмӱр
Перламутр тана
Песчаник кумак таш
Мрамор кажакай
Аквамарин шӱтӱн
Опал урунчук
Циркон чапсал
Кошачий глаз монгыш
Янтарь таргат
Малахит чеҥкир
Сланец кӧкташ.

Баатыр бӱткен эпшилердиҥ ады-јолыТӱрк калыктардыҥ баатырлар керегинде чӱмдеген кай чӧрчӧктӧриндеги эпшилердиҥ, кыстардыҥ ады-јолдоры тегин кычыраачыны да, онойдо ок шиҥжӱчи билимчилерди де јаантайын јилбиркеткен ле јилбиркедет.
Тӱрк элдерде баланыҥ ады-јолын адаары чӱмдӱ ле учурлу. Нениҥ учун дезе јебрен-кумран ӧйлӧрдиҥ эл-јоныныҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларыла кижиниҥ ады-јолында оныҥ салымына, јолына камаанын јетирер аргалу илбизин ийде бар болуптыр.
Билимчи Н. Тыдыкованыҥ «Алтай тил аайынча шиҥжӱ иш» («Исследования по алтайскому языку») деген билим иштериниҥ јуунтызында (Горно-Алтайск, 2003, 71-79 бӱк) алтай баатырлар керегинде кай чӧрчӧктӧрдӧги эпшилердиҥ ады-јолдорыныҥ лингвистикалык јартамалы берилген.
Jуунтыда «Бис кай чӧрчӧктӧрди тилдиҥ байлык ла аҥылу бӧлӱги деп билерис. Ол кай чӧрчӧктӧрдиҥ аҥылу телекейин кӧргӱзет. Мында бойыныҥ бузулбас ээжилери бар. Кай чӧрчӧктӧрдӧ эпшилердиҥ ады-јолдоры чӱмдемел-этикалык учуры, экинчи јанынаҥ — јетирӱлерле билгир аайынча оҥдомол ишти бӱдӱрет» деп айдылат.
Автор кай чӧрчӧктӧрдиҥ «Алтай баатырлар» деген јуунтызыныҥ 12 томын алып, эпшилердиҥ ады-јолдорын ылгап шиҥдеген. Шиҥжӱлӱ иштиҥ турултазыла, кай чӧрчӧктӧрдӧ эпши улустыҥ ады-јолдоры ла онойдо ок монгол, кыдат тилдердеҥ келген аттар бар болуптыр.
Кай чӧрчӧктӧрдӧги эпшилердиҥ, кыстардыҥ ады-јолдоры учурыла, бӱткениле 9 бӧлӱкке бӧлилген:
1. Ады-јолдоры баалу-чуулу темирле, ташла колбулу: Алтын-Сырга, Алтын-Чачак, Кӱмӱш-Коо, Кӱмӱжек-Коо, Кӱмӱжек-Ару, Темир-Карак ла о.ӧ.
2. Jаҥжыккан јаҥжыгуларга тайанган (ӧҥи, чыҥдыйы, тоозы): Ак-Санаа, Ак-Бӧкӧ, Кара-Кадын, Сары-Кӱмӱжек.
3. Ар-бӱткенле, Айла, Кӱнле колбулу: Ай-Чечек, Ай-Тана, Jер-Киндик, Эҥир-Jылдыс, Jети-Кӧчкӧ.
4. Эпшилердиҥ эдинген-тудунган эдимдериле, кеп-кийимиле, кееркедимдериле, улустыҥ иштеген ижи-тожыла колбулу: Алтын-Кӱскӱ, Темене-Коо, Ак-Кайчы, Jаҥарчы, Адучак эмеген ле о. ӧ.
5. Баалаганыла колбулу: Эрке-Коо, Эрке-Очы, Быйан-Сылу, Байым-Сур.
6. Мал-аштыҥ ла олордыҥ ӧҥдӧриле, ӧзӱмдерле, куштардыҥ аттарыла колбулу: Ак-Бӧрӱ, Кас-Маҥдай, Эчей-Буудай, Алтын-Паргаа¾.
7. Jон ортодо айалгазын ла ук-тӧслӧ тӧрӧӧн-тӧркин колбузын керелеген: Кыс-Каан, Очы-Бала, Бойдоҥ-Коо¾.
8. Кижиниҥ бӱдӱмиле, кылык-јаҥыла колбулу: Торгойок (торкодый кеберкек), Алтын-Сабар, Борпыйак (бышпак, борбойгон эпши)¾
9. Глаголло колбулу ат-јолдор: Кӱн-Келди, Толо-Барган¾
Алтай баатыр эпшилердиҥ, кыстардыҥ ады-јолдорыныҥ тӱӱкизиле, учурыла јилбиркеген кычыраачы Эл библиотекага баштанза, ондо бу суракка учурлалган бичиктер сӱреен кӧп.

С. КАРЫМОВА,
Эл библиотеканыҥ краевед бӧлӱгиниҥ ишчизи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина