Алтайдын Чолмоны

Башпарак

24.08.2018

Jӱрегиниҥ байлыгы — јуруктарында
«Башпарактыҥ» кычыраачыларын јурукчы Саяна ТЕМЕЕВАЛА, онойдо ок алтай албатыныҥ «Агас ла койон» деген чӧрчӧгиле, јурукчыныҥ чӧрчӧккӧ јураган јуруктарыла таныштырадыс.

Саяна Темеева бу ла Горно-Алтайскта чыккан-ӧскӧн. Эне-адазы Галина ла Сергей Темеевтер. Ол каланыҥ 7-чи таҥмалу школында ӱренген. Ада-энези де, ол бойы да бу школдыҥ директоры болуп иштеген Ю. Г. Сакашевага, онойдо ок школдыҥ нак ӧмӧлигине быйанду јӱрет. Jиит кыс школын једимдӱ тӱгезип, Новосибирскте јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча институттыҥ декоративно-прикладное искусство аайынча факультедин божоткон. Оныҥ кийнинде Саяна база ла Новосибирскте алты јыл государственный архитектурно-художественный академияда ӱренип, графикалык дизайнер деп бийик ӱредӱ алган.

Саянага кеендиктиҥ телекейи таныш ла јуук. Ол кайда да ӱрензе, јураарын, кӧктӧнӧрин, пластилиннеҥ ле ӧскӧ дӧ не-немедеҥ јӱзӱн-башка сӱр-кеберлерди белетеерин сӱӱйтен.

Калганчы эки јыл ол јакшы куучындап болбос, тили уур болчомдордыҥ садигинде (јааны Лия Лаптева) јурукчы болуп иштейт. Болчомдорло кожо јуруктар јурап, олорды будып, онойдо ок јӱзӱн-башка ойынчыктар эдерге, наадайларды, олордыҥ кеп-кийимин кӧктӧӧргӧ ӱредип таскадат.

Ӧткӧн јылда Саяна Темееваныҥ Чага байрамга, Jаҥы јылга учурлап јураган ӧҥдӱ јуруктарлу открыткаларын республикан чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» байзыҥ-јурт (јааны Т. Туденева) кепке базып чыгарарга болушкан. Jаҥыјылдык открыткалар улуска сӱреен јараган.

Тургуза ӧйдӧ Саяна Сергеевна балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ редакторы Кӱлер Тепуковтыҥ јӧмӧлтӧ-болужыла алтай албатыныҥ балдарга учурлалган тӧрт бичигине јуруктар јурап јат. Jуук ӧйдӧ бежинчи бичикке (авторы Е. Тобоева) база јуруктар јураары темдектелет.

Jайалталу јурукчы калганчы ӧйдӧ окылу јакылталарла иштейт. Темдектезе, Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы (министр А. Манзыров) јурукчыга министерствоныҥ бойына «Башпарак» деп логотипти јакыдып јураткан. Министерство бу јуукта Шабалинде эттеҥ аш-курсак белетеер јаҥы ачылган «Айас» деген цехке бу логотипти табыштырды. Логотип јербойында чыҥдыйы бийик аш-курсак иштеп, садып тургандарга табыштырылар. Саянаныҥ јураган Башпарагы су-алтай бӱдӱмдӱ, ӧзӧктӱ болуп, бийик баалалган. «Башпарак» јурт ээлемниҥ республикан министерствозыныҥ сайтын база кееркедет.

Ӧрӧ адалган министерство талада јурт ээлем башкартуныҥ органдарыныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын 2020 јылда темдектеери јанынаҥ иштеп јат. Министерство шак бу байрамга учурлай Саяна Темеевала ишти улалтар амадулу.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер талалык институт мынаҥ ары балдарды ӱредер бичиктерге керектӱ јуруктарды база јиит јурукчыга јакыдар кӱӱндӱ.

Онойып, алтай кыстыҥ јайаан јолы араайынаҥ чечилип кӧндӱгет. Jанында ада-энези, јакшы улус Саянаны јӧмӧп јатканы оморкодулу.

Агас ла койон

Озодо койон ло агас деп эки карындаш јуртаган. Кышкыда экилези, кардый, апагаш јӱретен, јаскыда тӱп-тӱҥей кызыл-боро болотон.
—Сен тӱнде ары-бери јемзеп јӱретениҥди токтот, меге сӱреен чаптык эдип јадыҥ — деп, койон агасты кӧп катап кезедип, айдып туратан.
—Слердиҥ курсагаар — чырбагал, менийи — чычкан. Слер бойоордыҥ алдаарда јӱреер, мен бойымныҥ алдыма јӱрейин — деп, агас удурлашты.
Мынайда ла агас аказыныҥ айтканын укпай, таҥ атканча јемзенип јӱретен.
Бир тӱнде агас јырааныҥ тӧзинде чычкан кетеп јатты. Кенеттийин белине кыр јемирилип тӱшкендий билдиреле, оны былча басты. Тӧрт санына турар аргазы јок болды, тыныжы чыкпай барды, кӧзи карачкылай берди.
Jӱк арайдаҥ бажын кайра бурыйла, кандый да тӱктӱ немени тиштеди. Сӱреен јаман табыш чыгала, јаан кыр ӱстинеҥ тоолоно бергендий билдирди.

Агастыҥ сыны јеҥилди, санаазы јарыды. Кӧрзӧ, оныҥ алдында кийин будын сӧӧгине јетире тиштедип салган койон аказы јатты.
Оныҥ каны карды кызарта чоокырлап салтыр. Койон калактап-сыктап айтты:
—Сениҥ бу кылыгыҥды качан да таштабазым, агас. Мен сениҥ ӱстиҥе болгобой јыгылдым.
—Ой, мен слерди ӧнӧтийин тиштебедим—деп, агас актанды.
Бир де ай ӧтпӧди. Айу јайзаҥ агасты јаргыга алдырды. Агастыҥ болчок јӱреги борт этти, богоно сӧӧги божой берди. Бастыра бойы тырлажып, айуныҥ јаан айлына једип келди.

Кӧрзӧ койон аказы будын таҥып алган айауга коштой отурды. «Акамныҥ комыдалыла алдырган туру» деп, агас бойында сананып калды. Айу барбак тӱктӱ кабагын ӧрӧ кӧдӱрди, сур-кызыл кӧзиле агасты ајыктайла, кату сурады:
—Акаҥныҥ будын не тиштедиҥ? Айтканын не укпадыҥ?
Агастыҥ јӱреги кӧксине батпай тургандый болды, тили такылып айтты:
—… мен аҥдагам… Тӱште аҥдаарга коркып јадым. Агаш бажында мӱркӱт отурар, јерде казыр ийттерлӱ, мылтык-бычакту аҥчылар јӱрер.
—Jе койонды нениҥ учун јажына кенедип салдыҥ?

—Ол белиме баскан. Оны койон деп билбегем. Кышкыда оныҥ бажы кар ошкош, апагаш.
—Сен агастыҥ сыртына не баскаҥ? — деп, койонноҥ сурады.
—Оныҥ сырты кышкыда, кардый, ак. Карга јаба јадарда, агас деп билбегем. Мен де аҥчынаҥ, ӱкӱнеҥ, бӧрӱнеҥ коркыйдым.
—Jе бу да чын — деп, айу јӧпсинди.

Айу эмеш сананала, казанныҥ кӧӧзин ууштап, койонныҥ кулактарыныҥ бажына сӱртти.
—Эмди сен, агас, койонды качан да болзо јӱзинеҥ таныырыҥ — деди.
—Табажын база катап кӧӧлӧйлӧ, агастыҥ куйругыныҥ бажын карартты.
—Эмди сен, койон, кандый ла ӧйдӧ агасты куйругынаҥ таныырыҥ — деди.

Оноҥ ло койонныҥ кулактарыныҥ бажы ла агастыҥ куйругыныҥ бажы каралу болуп калган. Агаска тиштеткен койонныҥ бала-барказы да ондый ок майчык бӱдетени бу болор.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген