Алтайдын Чолмоны

Азырал белетеер иш аҥылу ајаруда

05.09.2018

Бистиҥ тергееде мал-ашка азырал белетеер иш кӧндӱгип, јеҥил эмес айалгада ӧдӧт. Бӱгӱн бу эҥ каруулу деген иштердиҥ бирӱзи болуп јат.

Калганчы јетирӱлерле болзо, јербойындагы бастыра бӱдӱм ээлемдердиҥ азырал белетеечилери 75 муҥ гектар јердиҥ тӱжӱмин јуунадып салган, онызы планда темдектелгениниҥ 42 проценти. Озолондыра пландаганыла, быјыл малга азырал белетеер иш ӧткӧн јылда болгон кеминде ӧткӱрилер – 180 муҥ гектар јерде.

Текши алза, келер кышка тергеениҥ 460 муҥ условный тын малы кирери темдектелген, онызы, ӧткӧн јылдагызына кӧрӧ, 101 процент. Бу кире мал-ашты кыш ӧйинде азыралла јеткилдеерге, республиканыҥ бастыра бӱдӱм ээлемдерине 121 муҥ тоннадаҥ ас эмес азырал единица кемдӱ азырал белетеер керек. Бир условный тын малга орто тооло 2,6 центнер азырал единица белетеер деген план тургузылган.

Јурт ээлем аайынча республикан министерствоныҥ јетирӱзиле, тургуза ӧйдӧ јербойында 66 муҥ тонна ӧлӧҥ, 14 муҥ тонна сенаж, 0,5 тонна силос белетелген. Бир условный тын малга орто тооло 0,1 центнер азырал единицадаҥ келижет.

Быјыл мал-ашка азырал белетеери јеҥил эмес айалгада ӧдӱп турганын јербойында эл-јон айдат. Јаскыда соок ло јут-јулакайлу кӱндер турганынаҥ улам јаскы кыра ижи соҥдоп ӧткӧн. Оноҥ кичӱ изӱ айда турган тыҥ изӱлер ӱренделген кыраларда арбынду тӱжӱм ӧзӧрине качалаҥын јетирген. Ай-кӱнниҥ андый айалгаларынаҥ улам азырал белетеер иш соҥдоп башталган. Тургуза ӧйдӧ азырал белетеечилер айас кӱндерди толо кеминде тузаланарга кичеенет, бастыра бар-јок аргаларды каруулу ишке ууландырат.

Ай-кӱнниҥ айалгалары коомой болгонынаҥ улам кезик кыралар тӱжӱм бербеген. Јайдыҥ башталганында керектиҥ аайын кӧрӱп, Оҥдой аймакта бир таҥынаҥ ээлем керек дезе кыразын эки катап ӱрендеген болгон. Је онызынаҥ јаан ла туза-турулта болбогон дежет – кыраныҥ тӱжӱми ӧлӧ-чоокыр. Ол ок ӧйдӧ кандый да шылтактаҥ улам кыразын тыҥ соҥдоп ӱрендеген коштойында ээлемниҥ кыразыныҥ тӱжӱми оҥду бӱткен. Келиштирте айтса, ай-кӱнниҥ мындый булгакту аайын озолондыра сезер-оҥдоор арга болбойт.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ ордынчызы В. В. Тахановтыҥ айтканыла, быјыл ай-кӱнниҥ айалгаларынаҥ улам мал-ашка азырал белетеер иш Оҥдой, Кан-Оозы, Кош-Агаш, Улаган ла Кӧксуу-Оозы аймактарда јеҥил эмес айалгада ӧдӧт. «Бӱгӱнги айалгадаҥ кӧрзӧ, кыралардыҥ тӱжӱминиҥ кеми ӧткӧн ӧйдӧгизинеҥ кайда да 30 процентке ас. Кезик јерлерде тӱжӱмниҥ кеми оноҥ да јабыс. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ ээлемдеринде аш ӱрендеген кыралардыҥ тӱжӱми база уйан. Јербойында мындый айалга тӧзӧлӧ берерде,  ээлемдер Алтай крайдыҥ ээлемдериниҥ јерлеринеҥ азырал белетеерине арендага арбынду јер алган. Арга-чакту ээлемдер азырал белетеер техниказын ол јерлердӧӧн апарып, азырал белетейт. Арткан ээлемдер азыралды крайдыҥ ээлемдеринеҥ бир рулонын 800-1000 салковойдоҥ садып алат. Бистиҥ аймактарда садып турган ӧлӧҥ-рулонныҥ баазы башка-башка. Темдектезе, Оҥдой аймакта рулон ӧлӧҥниҥ баазы 1600 салковой, Кош-Агаш аймакта – 2 муҥ, Улаган ла Кӧксуу-Оозы аймакта 2200 салковой. Јартап айтса, ӧлӧҥниҥ баазы аймактар ыраак-јуукта турганынаҥ камаанду. Садылып турган ӧлӧҥди јетирериниҥ чыгымы баалар башка-башка болорына салтарын јетирет» — деп, Владислав Валерьевич јартаган.

Министрдиҥ ордынчызыныҥ айтканыла, олордыҥ министерствозы малга азырал белетеер ишти бойыныҥ кату ајарузында тудат. Бу иш канайда ӧдӱп турганы јанынаҥ мониторинг јаантайынча ӧткӱрилет. Кандый бир сурак тура берзе, министерствоныҥ специалисттери јетирӱ-јартамалды ол ло тарыйынча берет, болужын јетирет. Алтай крайда кандый ээлемнеҥ азырал садып алары, андагы баалар ла кандый бӱдӱм ӧлӧҥ бары јанынаҥ јетирӱлер министерстводо бар. Керексиген улус бу сурактарла министерствого баштанар аргалу. Аймактардыҥ администрацияларыныҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱктерине бу сурактарла баштанар арга база бар.

Тергеениҥ башчызыныҥ јакылтазыла, аймактарда азыралдыҥ страховой резерви база белетелет. Кажы ла аймактыҥ эки ээлеминде андый кӧмзӧ тӧзӧлӧт – 2,5 муҥ тонна кату азыралдаҥ ла 1,5 тонна ӧлӧҥнӧҥ.

Кыралардыҥ тӱжӱми уйан болорын кӧрӱп, кезик аймактардыҥ ээлемдери азырал белетеери јанынаҥ јӧптӧжӱлерди Алтай крайдыҥ ээлемдериле озолондыра тургузып алган болгон. Ол тоодо Оҥдой, Шабалин, Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ ээлемдери. Бӱгӱнги кӱнде ол ээлемдер јербойына арбынду азыралды тартып алган эмтир.

Оҥдой аймак калганы ӧйлӧрдӧ ай-кӱнниҥ «табартуларына» улайын алдыртар боло берген јерлердиҥ тоозында. Оныҥ да учун аймактыҥ кезик ээлемдери Алтай крайдыҥ ээлемдериле колбуны туку качаннаҥ бери тӧзӧп алган. Куран айдыҥ ортозы кирезинде болгоныла, бу аймактыҥ 19 ээлеми текши кеми 1740 гектар јерди крайдыҥ ээлемдеринеҥ азырал белетеерине арендага алары јанынаҥ јӧптӧжӱни тургузып алган болгон. Ӧткӧн айдыҥ ортозы кирезинде јербойына  495 тонна кату азыралды тартып алгандар, бу иш эмдигенче ӧткӧнчӧ. Ӧлӧҥ-чӧпти јербойыныҥ ла Алтай крайдыҥ аргачылары тартып экелип, јербойында садат.

Јурт ээлемниҥ специалисттериниҥ айтканыла, ай-кӱнниҥ айалгалары коомой турганынаҥ улам бирјылдык ӧзӱмдерди де јуунадарыныҥ ӧйи соҥдошту башталар айалга тӧзӧлгӧн.

Кӧксуу-Оозы аймакта «Абайский» СПК азырал белетееринде озочыл эп-сӱмени тузаланарын улалтканча. Јартап айтса, былтыр мында рулон ӧлӧҥди ӧскӧ ороонныҥ техниказыла ол ло тарыйынча целлофан бӱдӱмдӱ материалла орой согорын баштаган болгон. Ээлемниҥ специалисттериниҥ айтканыла, азыралды андый эп-сӱмеле ӧйинде ле иштиҥ ээжи-технологиязын буспай белетезе, азыралдыҥ чыҥдыйы кыш та ӧйинде јакшы ла кеминде артат – азырал ӱрелбейт, ол ло бӱдӱмдӱ артып. Андый азыралды мал-аш јакшызынып јип јат.

Маала-ажын ла картошконы јуунадары јербойында сыгын айдыҥ экинчи онкӱндӱгинде башталып, ӱлӱрген айдыҥ экинчи онкӱндӱги кирезине јетире ӧдӧр деп,  јурт ээлем аайынча республикан министерство јетирет. Бастыра бӱдӱм ээлемдерге 0,88 муҥ гектар јердиҥ маала-ажын ла 2,68 муҥ гектар јердиҥ картошкозын јуунадар керек.

Специалисттердиҥ айтканыла, сыгын айдыҥ ортозы кирезинде айас кӱндер турар деген белге бар. Је ол белгеге бӱдери, иженери андый ла алаҥзылу неме. Оныҥ да учун азырал белетеечилер кажы ла айас кӱнди каруулу ишти бӱдӱреринде толо кеминде тузаланарга кичеенет.

А. СУЛУКОВ