Алтайдын Чолмоны

Jаантайын јиит ле омок кала

11.09.2018

Сыгын айдыҥ 7-чи кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Горно-Алтайсктыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 90 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн. Республиканыҥ тӧс калазыныҥ эл-јонын Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ адынаҥ јаан ла јаркынду байрамла башкаруныҥ баштапкы вице-премьери Наталья Екеева ла Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин уткыгандар.

Кӧдӱриҥи кӱндӱӱ-кӱреедеҥ башталган. Байрамдык эҥирди ӧткӱреечилер эҥ тоомјылу айылчыларды, Горно-Алтайсктыҥ кӱндӱлӱ улузын, Россияныҥ физический культуразыныҥ нерелӱ ишчилери Владимир ле Лия Неустроевтерди, Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуевти, «Аҥылуавтохозяйство» ОАО-ныҥ гендиректоры Александр Агарковты, протоиерей Павел Богомоловты, филология билимдердиҥ кандидады, профессор Виталий Полянскийди, Алтай Республиканыҥ ветерандар совединиҥ јааны, Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Борис Алушкинди ле «Сууканал» ОАО-ныҥ гендиректоры Виктор Дандамаевти тӧргӧ кычырып, кажызына ла чечектер сыйлаган.

Наталья Екеева Горно-Алтайск палеологияныҥ турлузынаҥ ала Россия Федерацияныҥ тергеелериниҥ бирӱзи болуп турган Алтай Республиканыҥ тӧс калазына јетире узун ла байлык јол ӧткӧн деп темдектеген: «Оныҥ тӱӱкизиниҥ бӱктеринде оморкоп айткадый ат-нерелӱ керектер ас эмес бичилген. Мында элдеҥ озо јирмезинчи чакта каланы туткан ла оны ӧскӱрген ветерандардыҥ ижин темдектеер керек. Шак олордыҥ эрчимдӱ ле јана баспас ижиниҥ шылтузында Горно-Алтайск ичкери ӧскӧн лӧ танылбас болуп кубулган. Эмдиги ӧйдиҥ калазында бӱгӱнги кӱнде ончозы бар. Он јыл мынаҥ кайра бистиҥ јаткан јеезе-јуртыбыска баштапкы ла катап «чаҥкыр от» келген, калада анайда ок «Спартак» стадион тудулган, драманыҥ эл театры ла акробатиканыҥ тӧс јери тудулган. Канча јылдарга улай иштебеген аэропорт ойто орныктырылган, ол бӱгӱнги кӱнде толо ийде-кӱчиле иштейт. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайсктаҥ ороонныҥ тӧс калазы Москва ла ӧскӧ дӧ калалар јаар самолеттор учат.

2014 јылдыҥ сыгын айыныҥ 14-чи кӱнинде Горно-Алтайскка Россияныҥ президенти Владимир Владимирович Путин келип јӱрген. Ол мында Сибирьде болгон чайыкка учурлалган јуун ӧткӱрген. Бу ӧйгӧ јетире биске ороонныҥ бир де башкараачызы келбегенин темдектеп айтпас арга јок. Владимир Владимировичке бистиҥ эптӱ, ару ла јуунак калабыс сӱрекей јараган деп айдар керек. Ол «Слердиҥ јер сӱрекей јараш, мындый јерлерди ӧскӧ кайда да кӧрбӧзиҥ, баштапкы катап келеле, алаҥ кайкаарыҥ, оныҥ учун оныҥ јараш абына алдыртпас арга јок» деп айткан.

Президенттеҥ ӧскӧ Горно-Алтайскта башка-башка јылдарда Россияныҥ ӧскӧ ороондорло керектериниҥ министри Сергей Лавров, патриарх Кирилл, Арасей тергеениҥ будисттериниҥ јааны Хамбо лама Аюшеев ле Россия Федерацияныҥ Федерациялар Совединиҥ јааны Валентина Матвиенко ло ӧскӧ дӧ јарлу улустар болгондор».

Кӧдӱриҥилӱ јуунныҥ туружаачыларын анайда ок Горно-Алтайсктыҥ администрациязыныҥ јааны Ольга Сафронова, каланыҥ мэри Юрий Нечаев ле РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель уткыгандар. Алтай Республиканыҥ тӧс калазыныҥ 90 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥиде иштиҥ озочылдарына, ветерандарга, јондык кыймыгулардыҥ эрчимдӱ туружаачыларына, кӧп балдарлу јиит билелерге, эҥ артык ӱренеечилерге, јаҥы алышкан јииттерге ле кӧп јылдарга чыгара эптӱ-јӧптӱ јуртаган јаан јашту билелерге кайралдар ла сыйлар табыштырылган.

Ӱредӱниҥ бӧлӱгинде јеткен бийик једимдери ле узак јылдарга ак-чек иштегени учун «Россия Федерацияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи» деген бийик ат калада 1-кы таҥмалу школдыҥ физкультура аайынча ӱредӱчизи Павел Клепиковко адалган. Россия Федерацияныҥ президентиниҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла каладагы кадеттердиҥ 4-чи таҥмалу школыныҥ ӱредӱчизи Евгений Красиков ло Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-качызы Владимир Торбоков кайралдаткандар. Ороонныҥ президентиниҥ Быйанду сӧстӧри Горно- Алтайсктагы госуниверситеттиҥ профессоры Тамара Стрельцовага ла каланыҥ администрациязыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Светлана Карамянга јарлалган.

Россияныҥ физический культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, иштиҥ ветераны Владимир Неустроев тӧрӧл республиказын ӧскӱреринде, оныҥ производствозын ла кӧгӱс байлыгын тыҥыдарында, суудагы спорттыҥ рафтинг деген бӱдӱмин телекейлик кемине јетире кӧдӱреринде база эрчимдӱ ле јана баспай иштеген. Оныҥ ижи каланыҥ байрамында кӧрӱмјилӱ ле учурлу деген кайралдардыҥ бирӱзиле јолду баалалган. Башкаруныҥ баштапкы вице-премьери Наталья Екеева театрдыҥ сценазынаҥ тӱжӱп, баштапкы рядта отурган Владимир Ивановичтиҥ тӧжине тергеениҥ эҥ бийик кайралын – «Таҥ Чолмон» орденди кӧдӱриҥилӱ айалгада таккан. Бу кӱнде Россияныҥ јурукчылар бирлигиниҥ Алтайдагы тергеелик бӧлӱгиниҥ турчызы Светлана Козловцевага «Алтай Республиканыҥ нерелӱ јурукчызы» деген ат адалган. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председатели А. В. Бердниковтыҥ јарлу алтай кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ адыла адалган сыйы Россияныҥ нерелӱ јурукчызы, Алтай Республиканыҥ албаты јурукчызы Игнат Ортонуловко табыштырылган. Калада Культураныҥ туразыныҥ хормейстери Сергей Менохов, каланыҥ библиотеказыныҥ библиографы Татьяна Тайтакова ла «Дорожник» деп АО-ныҥ машинист-экскаваторы Андрей Хаунзи Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, сый-акчала кайралдаткандар.

Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин калада 3-чи таҥмалу гимназияныҥ орус тил ле литература аайынча ӱредӱчизи Елена Бушинаны, балдардыҥ ла јииттердиҥ туризминиҥ ле экскурсияларыныҥ каладагы станциязыныҥ экскурсиялар тӧзӧӧчизи Елена Суртаеваны, Алтай Республиканыҥ арбитраж аайынча јаргызыныҥ тискинчизи Александр Бровкинди ле калада «Ника» деп ООО-ныҥ директорыныҥ ордынчызы Сергей Белобородовты Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаган. Бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдардыҥ бийик кайралдарын алган иштиҥ озочылдарына Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышев «Алас» деп кожоҥын сыйлаган.

Каланыҥ мэрин, администрациязыныҥ јаанын ла эл-јонын јаркынду байрамла анайда ок республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ совединиҥ ассоциациязыныҥ адынаҥ оныҥ председатели Евгений Понпа, Шабалин аймактыҥ јааны Андрей Цыгулев ло Улаган аймактыҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Айдар Тондоев јылу уткыгандар. Театрдыҥ кееркедилген сценазына олорды ээчиде Новосибирск каланыҥ Советский районыныҥ, Кемеровский областьта Таштагол каланыҥ, Белокуриха каланыҥ администрациязыныҥ, Алтайский крайдыҥ Красногорск районыныҥ, Казахстан Республиканыҥ Риддер каладагы маслихадыныҥ чыгартулу улузы кӧдӱрилип, сыйларын табыштыргандар.

Кӧдӱриҥиде каланыҥ эл-јонына, иштиҥ озочылдарына ла ветерандарына ас эмес уткуулду сӧстӧр айдылган ла олордыҥ ак-чек ле нерелӱ ижи тергеениҥ ле ороонныҥ кӧп тоолу кайралдарыла темдектелген. Јондык керектерде, иште, јадын-јӱрӱмде, ӱредӱде, су-кадыктыҥ, садуныҥ бӧлӱктеринде, аргачылыкта, культурада ла спортто бийик једимдерге јеткен јерлештердиҥ бастыразыныҥ ады-јолдорын тоолоп адаар арга јок. Је байрам кӱнде «Горно-Алтайсктыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деп атла адаткан Валентина Техтиекованыҥ ла Татьяна Полтеваныҥ ады-јолдорын адабаска, байла, болбос. Каланыҥ эҥ бийик кайралын алган эпшилер бӱгӱнги кӱнде јиит ӱйеге јозок ло тем кӧргӱзет. Россияныҥ нерелӱ ӱредӱчизи, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи Валентина Викторовна Техтиекова албаты ӱредӱзиниҥ бӧлӱгинде бежен јылга чыгара иштеп јат. Оныҥ он сегис јылы калада 3-чи таҥмалу гимназияныҥ директорыныҥ кӱндӱлӱ ле каруулу ижине учурлалган. Оныҥ башкарып турган гимназиязыныҥ ӱренчиктериниҥ 99 проценти ороонныҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелеринде једимдӱ ӱренет. Тургуза ӧйдӧ гимназияда физкультураныҥ ла спорттыҥ 11 секциязы, художественный самодеятельностьтыҥ 22 кружогы ла «Заря» деген јуучыл-тӧрӧлчи клуб једимдӱ иштеп јат. Татьяна Ивановна Полтева дезе А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде тӱӱкиниҥ бӧлӱгин билгир башкарат. Татьяна Ивановна бу ишке 1982 јылда келген. Ол бӱгӱнги кӱнде музейде 36 јылдаҥ ажыра иштеп келген эҥ ченемелдӱ ишчилердиҥ бирӱзи болуп јат. Тӱӱкиниҥ бӧлӱгин 1994 јылдаҥ бери башкарат. Бу кижи каланыҥ тӱӱки ле культура аайынча энчи-байлыктарын чеберлеери аайынча јаан иш ӧткӱрет. Эл-јон анчада ла Татьяна Ивановнаныҥ эл музейдиҥ ле Горно-Алтайсктыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала јӱс ле тогузон јылдыктарына учурлап белетеген «Улала, Ойрот-Тура, Горно-Алтайск» деген ӱлекер-проегин тыҥ јарадып, ол аайынча ӧдӱп турган кӧрӱлерге кӧп јӱрет. Т. Полтева – Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи. 2014 јылда оныҥ ады-јолы «Россияныҥ эҥ артык улузы» деген энциклопедияга кийдирилип, кепке базылган.

Театрдыҥ элкем-телкем ӧргӧӧзинде байрамдык эҥирде Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисттери Эмил Толкочековтыҥ, Виктор Суразаковтыҥ, Татьяна Гордееваныҥ, Россияныҥ нерелӱ артизи Айана Шинжинага баштаткан бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» театрыныҥ, бијениҥ «Тандем» ансамблиниҥ сӱрлӱ бијелери, кожоҥныҥ «Радуница» ансамблиниҥ, «Данс-сити», «Новое солнце», «Вдохновение» ансамбльдардыҥ, Елена Алферованыҥ ла Марина Перепелюктыҥ чӱмдӱ кожоҥдоры, эҥ јиит артист Ратибор Ялатовтыҥ ӧткӱн ӱлгери, Айдар Чуруповтыҥ кайкамчылу кайы јаҥыланып, кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларына омок кӱӱн-санаа сыйлагандар.

П. Кабар

Е. Бутушевтиҥ фотојуруктары