Алтайдын Чолмоны

Кычыраачыныҥ бӱги

18.09.2018

Тӧрӧлчи кӱӱндӱ најыбыс
Слерле кожо бистиҥ билениҥ најызы болгон кижи керегинде эске алынып ийерге турубыс. Ол алдында ӧйдӧ бистиҥ кӧзнӧгистиҥ алдыла ӧдӱп браатса, эмезе тегин ле базып јӱрзе, јакшылажып, куучындажып туратаныс. Кезикте айылыска да кирип јӱретен эди. Эмди бу кижини бис јоксынып јадыс.

Валентин Агафонович Чеконов – иштеҥкей, токыналу, тӧшкӧ согунбас кижи болгон. Кичӱ јери Алтайын ла јаан тӧрӧли Россияны сӱӱген. Ол јажы јаанап каларда, Алтайына, амыр јӱрӱмге, ар-бӱткенине кандый тереҥ кӱӱндӱ бичингенин кайкап та, оморкоп то туратам. Најылары, балдары керегинде бичигени солун. Ол ар-бӱткен керегинде чечен ле јаркынду сӧстӧрлӧ бичиген учун, кычырып отурала, бойыҥ ар-бӱткенде јӱргеҥдий, оныҥ мӧҥкӱлерин, сууларын кӧргӧҥдий, агаш-тажыныҥ, чечектериниҥ тыныжын сезип тургаҥдый болотон. Оныҥ ӱлгерлери Алтайыныҥ тоомјылу улузына: кӱӱчилерге, јурукчыларга, тӧрӧӧндӧрине, сӱӱген јерлерине учурлалган. Најызы Иван Амырович Охрин керегинде ол база повесть бичиген: «И спустился он с гор». Олор экӱ сӧӧктӧриниҥ јайзаҥдары болгон, кӧпти амадагандар, шӱӱшкендер, республикага ла албатызына јакшы керек эткендер.
Быјыл оныҥ 85 јажын темдектеер деп сананганыс, је су-кадыгы коомойтый берген. Је ол, турумкай кӱӱн-санаалу кижи, калганчы кӱндерине јетире иштеген. Биске бойыныҥ јоголбос эземин ле тӱӱкиде изин артырган.
Валентин Агафонович партияга беринген кижи болгон. Кандый ла кӱч ӧйдӧ, ӧткӧн ӧйди кандый да јамандаштар болгон болзо, ол тӧрӧлчи кӱӱндӱ кижи, јондык ишчи, бичиичи, Алтайыныҥ кӱндӱлӱ уулы болуп арткан!

Л. Бедарева-Охрина, И. Охрин

Ундылбас тушташтар
Мениҥ кожо отурган, јуртаган, бала-барка азыраган эш-нӧкӧримниҥ, кара майман Николай Мерушевич Майчиковтыҥ тӧрӧӧни — кара майман сӧӧктӱ Шатра Пепишевич Шатинов. Бис бу кижиле јӱрӱмисте туштажып, тӧрӧӧнзишкенисле, акабысла таныш болгонысла оморкоп, болгон тушташтарды ундыбай јӱредис.

Бис калада јӱргенисте, Шатра Пепишевичле, эпшизи Нина Сергеевнала туштажып, сӱреен эптӱ ле јакшы эжер деп кӧрӧтӧнис, сӱӱнетенис. Мен Нина Сергеевнала кожо Кан-Оозында каргандардыҥ туразында бир ӧмӧликте иштегенис. Ол ижинде де, айылында да тоомјылу, ончо керектерди каруулу ла эптӱ бӱдӱретен специалист, айыл ээзи эпши эди. Ол эмди де иштеп јӱрӱ. Оныҥ сӱр-кебери аймакта Кӱндӱниҥ доскозында туруп јат. Ол эш-нӧкӧри Шатра Пепишевичти сӱреен јакшы алып јӱрген.

Кӱч 90-чы јылдарда олор экӱ Щепкинниҥ адыла адалган театрал училищеде алтай студияда алтай балдарды ада-энезиндий кандый јакшы кӧрӱп, кичееп јӱрген! Ондо мениҥ сыйным Тижина (Пешперова) Светлана ӱренген учун, Москвадагы ол јӱрӱмди угуп, јакшы билерим. Эмди ол культураныҥ министриниҥ ордынчызы болуп иштейт.
База бир туштажу санаамнаҥ чыкпайт. Бронтой Янгинович Бедюровтыҥ 50 јажына Кулады јӱргенис. Јолдо Айабас Николаевич Кӱндӱчинле, Шатра Пепишевичле кожо куучындажып келгенис. Куладынаҥ Кан-Оозына јетире бу санаалу, кӧгӱстӱ улустыҥ куучынын угарга меге ӧй јетпеген. Олордыҥ, ончо не-немени чике, јарт айдар, чӱмеркек, тыҥзыныш јок улустыҥ, эрмек-куучыны да јилбилӱ болгон эди.

Акабыстыҥ бойыныҥ билезиниҥ кӧмзӧзинеҥ алып, сыйлаган бичиктерин чебер алып јӱредим. «Јылдар ла кылдар» деп бичигинде мынайда бичигени биске кереестий: «Кара майман јуртыс Майчиковтордыҥ билезине — Коля ла Любага, бала-баркаларына, су-кадык, ырыс, једимдер кӱӱнзеп. Автор: майман Шатра Шатинов. Усть-Кан-Оозы. 25.2.2008 ј».

Л. Майчикова

64 јыл газедимле кожо…
Кӱндӱлӱ чолмончылар! Мен Игнатий Павлович Модоров, 1930 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 15-чи кӱнинде чыккам. Эмди 89 јашка браадым. Мен 1950 јылда черӱге баргам. Службаны Ыраак Кӱнчыгышта, Камчаткада ӧткӧм. 1953 јылдыҥ тулаан айыныҥ 5-чи кӱнинде И. Сталин божогон деп угулды. Бисти 1927 јылдыҥ уулдары ӱреткен. Олордыҥ службазыныҥ ӧйи 7 јыл болгон. Бисти јандырарга сыгын айда јууп баштады. Ӱч јыл 5 ай служить эттим. 1953 јылдыҥ ӱлӱрген айында айлыма јанып келгем.

Мен 1954 јылдаҥ ала «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти бичидип баштагам. Эмди сананып отурзам, 64 јылга јетире газетти алдырткам, је эҥ карган да деп айтпаза, газетти эҥ узак чийдирген кижи болуп јадым. «Алтайдыҥ Чолмонын» бичидери јанынаҥ лоторея-розыгрыш ӧткӱрилип јатканын кычырала, ого туружарга санандым. Газетке бичиттим, квитанциямды кожо аткарып јадым.

Тоогонымла И. Модоров,
Кӧзӱл јурт

Редакциядаҥ: Удабас 90 јашту болотон ветеранныҥ јакылтазыла оныҥ бу самаразын кызы Наташа экелип берерде, сӱӱндим. Бу кире јӱреле, Игнатий Павлович газедине качан бичидип баштаганын, канча јылга улай бичиткенин ле оны кычырганын оморкогон айас эске алынат. Оныҥ ӱстине бойыныҥ колыла јаан эмес самара бичиген. Эмди мындый кычыраачылар ас арткан эмей.

2011 јылда ӧрӧкӧн «Бай болорым. Баатыр болорым» деп бичик чыгарган. Мында Игнатий Павлович бойыныҥ, јуук улузыныҥ, тӧрӧӧн-тӧркиндериниҥ јӱрӱм-салымы, угы-тӧзи керегинде бичиген. Таднаштыҥ угы-тӧзин јурук ажыра кӧргӱзип, бала-барказына, мынаҥ ары ӧзӱп, тарап-таркап баратан ӱйеге керектӱ «кереес» артырган.
Оныҥ база бир кызы Ира бистиҥ редакцияда эҥ ле иштеҥкейлердиҥ ле капшундардыҥ бирӱзи болгонын газеттиҥ ӧмӧлиги эмдиге јетире ундыбаган.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ эҥ јаан јашту кычыраачы-ветерандарыныҥ бирӱзине, Игнатий Павловичке, бала-барказына су-кадык, ырыс кӱӱнзейдис!

Т. Тохнин,
газеттиҥ иштеп турган ветераны

Ичкери алтаган јӱрӱм
Алтай албатыныҥ јаркынду јурукчызы Игнат Иванович Ортонуловтыҥ «Эртен тура» деп јарлу јуругында ӱч јииттиҥ ортозында ичкери кӧрӱп алган кеберкек кыс јуралган. Ол Нина Макаровна Бедушева јаҥы ла школды божоткон ӧйи – алдында бӱткӱл јӱрӱм, јаан амадулар… «Эртен тура» деп јурукты јураганынаҥ бери 55 јыл ӧткӧн. Је кеен Алтай, чыккан-ӧскӧн Улаган јурт кубулбаган, эртен тура ийнектер айдаган ӧскӧ улус куучындажып тургулайт, је астаган агаштардыҥ кӧлӧткӧзи ол ло ӧйлӧр чылап, кӱнге узун болуп кӧрӱнет. Ӧткӧн јылдарла улус солынган, бала-барка јаанаган. Нина Макаровнаны јарлу јурукчы эки катап јураган. Игнат Иванович ол ӧйлӧрдӧ Улаганныҥ школында јураарыныҥ ла черчениениҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Баштапкы јуругы — «Портрет» деп атту. Ол тушта Нина 10-чы класста ӱренген. Нинаныҥ энези Анна Иосифовнаны эјем деп, олордыҥ айылына Игнат Иванович эжи Валентина Ивановнала кожо јаантайын келип туратан.

***

Озогы улустыҥ айтканыла, алты катап эбирген јаш ол јеткил јаш. Јӱрӱмниҥ бийик ажуларын ажып, јылдардыҥ кандый ла агынын ӧдӱп, бойыныҥ салымын эл-јоныла, чыккан-ӧскӧн јериле колбулу болгонын кижи ижиле, јӱрӱмиле, ӧйиле кӧргӱзет. Нина Макаровна Улаган јурттыҥ јарлу, иштеген ижине каруулу, бойыныҥ Алтайын, албатызын акту јӱрегинеҥ сӱӱген эпшилердиҥ ортозында аҥылу јерде турат.

Нина Макаровна Улаган јуртта чыккан. Энези Анна Иосифовна Чулчушева Балыктујул јуртта ӧзӱп чыдаган, кӧктӧнӧр, тӱӱнер ус колду кижи болгон. Адазы Макар Михайлович Бедушев, Чой аймактыҥ кижизи, Улаганга райисполкомныҥ инструкторы болуп иштеп келген. Кийнинде Улагандагы «Кызыл таҥдак» колхозтыҥ председатели болгон. Райисполкомныҥ председатели де болгон, оноҥ 16 јыл јуртсоветтиҥ председатели болуп иштеген. Оныҥ кӧп улуска болужы јеткенин эл-јон эмдиге ундыбаган. Коммунист М. М. Бедушев областьтыҥ персональный пенсионери болгон. Бедушевтердиҥ билези ӱч кыс азыраган. Эки кичинек кызы ӱредӱчилердиҥ ӱредӱзин алып, узак јылдарга ӱредӱликте иштеген. Билениҥ јаан кызы Нина Кара-Кујурдыҥ школында, оноҥ аймактыҥ инспекторы болуп иштеген. Мында иштеп турала, Оҥдой аймагына барып, комсомолдыҥ райкомында иштеген.

Кийнинде чыккан-ӧскӧн јерине бурылып, Улагандагы балдардыҥ садыныҥ башкараачызы болуп 12 јылдаҥ ажыра иштеген. Бу ӧйлӧрдӧ садикте кажы ла группада балдардыҥ тоозы 25-ке једетен. Мында эҥ ле кичинек балдардыҥ яслязы база болгон. Кӱнӱҥ ле јилбилӱ керектер, солун ойындар, јаан иш ӧткӱрилетен, детсадтыҥ кичинек балдары јаан байрамдарда клубта ойын-концерттерде база туружатан. Иштеп турган таскадаачылар балдар уйуктай бергенде, занятиеге керектӱ альбомдор, тоолор ло ӧскӧ дӧ керектӱ эдимдерди бойлоры эдетен. Нениҥ учун дезе, ол ӧйлӧрдӧ ондый эдимдер кайда да садылбайтан болгон.

1979 јылда Барнаулда «Крайдыҥ национальный школдорында орус тилди ӱредерин јарандырарыныҥ курч сурактары» деп билим-практикалык конференцияда Н. М. Бедушева турушкан. Бу јылдарда орус тилди балдардыҥ садиктеринде ӱредери јанынаҥ сурак курч тургузылган. Оныҥ учун јуундар, конкурстар кӧп болуп туратан. Аймактыҥ, областьтыҥ, крайдыҥ конкурстарында Нина Макаровна јеҥӱчил болуп, 1981 јылда Казань калада Бастырароссийский координационный јуунда турушкан. Ол «Дошкольный учреждениелерде орус тилге ӱредери» деп темала доклад кычырган.

Кийнинде јылдарда ол кӧп школдордо иштеген, ыраак Јазулу јуртта ӱредӱчи керек болордо, ол амыралтада да болзо, барып иштеген. Бастыра јӱрӱминде ӱредӱликте иштеген текши стажы 40 јыл. Мынча кире ӧйгӧ ӱредӱчи кандый улусла иштебеди, канча балдар ӱретпеди. Је кажы ла кижи керегинде јылу эске алынып јӱрет. Кайда ла јӱрзе, бойыныҥ албатызын тооп, болужып ла јӱрерге албаданат, оныҥ да учун кӧп јылдарга профкомныҥ председателине кӧстӧлип, ижин ак-чек бӱдӱрген. 2000 јылда аймактыҥ «Улаганныҥ солундары» газеди чыгып баштаарда, эл-јон сӱӱнип уткыган. Эмди аймактыҥ кажы ла билезинде бу газет сакылталу солун јетиреечи болуп калган. Бу да иштеҥ Нина Макаровна туура калбады – газеттиҥ редакциязында штатта эмес корреспондент болуп иштейт. Бичимелдеринде јерлештери керегинде солун бичип, кычыраачыларга јаҥы ачылталар эдет.

2005 јылда Улаган аймакта Россияныҥ пенсионерлер бирлигиниҥ филиалы ачыларда, Н. М. Бедушева председателине кӧстӧлгӧн. Оныҥ башкарган ӧйинде филиал эҥ јакшы иштеп тургандардыҥ тоозына кирген. Кӧп керектӱ иштер эдилген. Темдектезе, улустаҥ 400 бичик јууп, Караколдогы каргандардыҥ туразына сый эдилген, олорго ойын-концертле барып јӱрген. Кош-Агаш аймактыҥ јурттарыла, тӧрӧл аймагыныҥ ичиле јорыктап, кӧрӱлер, туштажулар, концерттер ӧткӱргендер.

2010 јылда В. М. Адагызовтыҥ «Сказание о земле Улаганской» деп тӱӱкилик јакшы бичиги кепке базылып чыккан. Бичиктиҥ редакционный совединде Нина Макаровнаныҥ ады-јолы база бар. Нениҥ учун дезе, ол бичикти белетеп јуурында эҥ баштап ла эрчимдӱ турушкандардыҥ бирӱзи болгон. Нина Макаровна Улаган аймактыҥ кажы ла јуртында болуп, кӧп улусла куучындажып, бичикке кирген јетирӱлерди, бичимелдерди јууп, јаан иш бӱдӱрген. 2016 јылда калада алтай калыктыҥ Россияга киргениниҥ 260 јылдыгына ла Алтай Республиканыҥ 25 јылдыгына учурлай ӧткӧн кӧдӱриҥилӱ јуунга кычыру алып турушкан.

Кайда ла иштезе, ак-чек иштеп, јаан једимдерге једип, јозокту иштеген учун ол кӧп кайралдаткан. Аймактыҥ ла школдордыҥ администрацияларынаҥ баштайла, Алтай Республиканыҥ башкараачы органдарыныҥ, ведомстволорыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарына јетире кайралдарла кайралдаткан. Ол онойдо ок «Текши ӱредӱликтиҥ кӱндӱлӱ ишчизи» деп темдекле, «За заслуги перед Улаганским районом» ло «Јеҥӱниҥ 70 јылдыгы» медальдарла кайралдаткан, 2015 јылда «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деген нерелӱ атла адаткан.

Нина Макаровна ӱч баланыҥ энези. Балдары ончозы ӱредӱлӱ, иштӱ-тошту, кезиги амыралтада улус. Кичинек уулы Слава Бийсктеги агаш техникумда ӱренет. Нина Макаровна ӧйлӧ кожо теҥ барып, аймактагы јондык иштерде эрчимдӱ туружат. Јилбилӱ бичимелдери «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Улаганныҥ солундары» газеттерде чыгат. Кеендикте јайалтазы база јарлу. Ӱлгерлери алтай берилтелӱ радиодо кычырылат. Нина Макаровна 12 баркыныҥ, 2 баланыҥ улу јааназы. Ол баркаларын алып, балдарына болужып јӱрет…

Т. Тойдонова