Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтын Кӧлдиҥ јарадында алтай айылдыҥ ыжы чӧйилет

22.09.2018

Бӱгӱнги айылчыбыс – Сынару АНАТПАЕВА (Шатина), алдынаҥ бери таныш улус оны ачык-јарык, ак санаалу, јалакай кыс деп билер. Оныҥ комыдаганын укпазыҥ, арыганын сеспезиҥ, улус ылгаганын, кемди-кемди јабыс, јаман сананганын качан да кӧрбӧзиҥ. Јолыкканда, ол јаантайын јылу кӱлӱмзиренип, јакшылажып, јарыгыла ӱлежип тургандый.

 

Эмди Сынару тӧрт баланыҥ кару энези. Ӱзеери ол јайыла эрчимдӱ иштеген. Куучындажар ӧй узак келишпей, мессенджерлерге баш болзын, WhatsApp ажыра Сынарула колбу туттым. Эрке кызын уйуктадып салала, мениҥ сурактарымга ол толо, јилбилӱ каруулар берди. Баштапкы сурак јаҥжыкканы аайынча кижиниҥ ӧскӧн-чыккан јери, угы-тӧзи, ада-энези керегинде.

— Адам – Олег Александрович Шатин, ак кӧбӧк сӧӧктӱ, угы-тӧзиле Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртынаҥ. Энем — Екатерина Николаевна. Ол Кӱпчегенде јаткан да болзо, бойын карган энези Тамара Раднаевна Туймешеваныҥ тӧрӧли Турачакка јуук деп чотойт. Сӧӧги кара майман.

Бис ада-энебисте ӱчӱ, мен ортоны. Адам ла энем коркышту кӱндӱзек, тӧрӧгӧнзӧк, ачык-јарык, куучынчы улус. Јаш тужымнаҥ эске алынганым – ол айлыбыста јаантайын айылчылар, тӧрӧгӧндӧр, кокыр-каткылу куучындар болгоны. Деремненеҥ келген улус бисте токтойтон. Бис те тӧрӧӧн-туугандарыска, ада-энемниҥ нӧкӧрлӧрине айылдап, јаштаҥ бери бастыра республикала јорыктап келгенис. Олор бисти кӱчсинбей, јаантайын ээчидип алатан. Экилези ӱредӱзи јанынаҥ географ улус, јолой бисти јерлердиҥ адыла, тӱӱкизиле таныштыратан. Јорыктарыста кожоҥдоорын сӱӱп туратаныс. Оныҥ шылтузында эјем, карындажым, мен ол ӧйдиҥ сӱреен кӧп кожоҥдорыныҥ сӧстӧрин эске билерис.

Адам – јаантайын бийик кӱӱн-санаалу, ырысту кижи. Ол бастыра јӱрӱмине спортло «оорып» јӱрген. Качан да јӱрӱмниҥ ар-јӧӧжӧлик јанына тартылбай, тойу-ток, оогош то болзо туралу, тегин јадын-јӱрӱмдӱ јаткан. Спортто до уур-кӱчтерлӱ 90 јылдарда оныҥ кӧп таныштары ишјал бажынаҥ спортты таштап, бойлоры таҥынаҥ коммерсанттап па эмезе канайда аргаданып, јӱре берерде, адам дезе спортко чындык болуп артып калган. Кичинек те болзо ишјалына балдарды сборлорго канай-канай апарып туратан. Оныҥ учун меге ол ӱренчиктери, нӧкӧрлӧри ле ӧскӧ дӧ улус ортодо јаан тоомјыда деп билерге, коркышту оморкодулу. Адам ӱзе улуска болужып јӱретен. Је бисти, бойыныҥ балдарын, кӧп амтажытпай, сурактарыстыҥ аайына бойлорысты базып чыксын деп темиктиретен.

Энем меге — ат-нерелӱ кижи. Бу јууктарда мен оноҥ «эне, слер бойоорды ырысту деп чотойдор бо?» деп сураарымда, ол бойын сӱреен ырысту деп чотоп турганын айтты. Эҥ ле озо, ол јакшы эш-нӧкӧрлӱ учун. Онойдо ок, эмчилер су-кадыгыла колбой ого бала табарга јарабас та деген болзо, эки кысту ла уулду. Бӱгӱн ол су-кадыгыныҥ кӱчтерин јеҥӱлӱ ӧдӱп чыккан. Тӧртинчизинде, анчада ла балдарга јалакай кижи, ол бойыныҥ интернатта таскадаачы ижин коркышту сӱӱп јат.

Ада-энем меге оогоштоҥ ала нени-нени эдеринде, кайда-кайда барарында бойыма талдаар арга берип турганына олорго быйанду јӱредим. Сананзам, бу ончо балдарга эҥ ле јарамыкту айалга. Кижи бала тужынаҥ ла ала каруулу болорына, алды-кийнин сананып јӱрерине темигет. Јастыра да талдаза, ого туза. Не дезе, база катап талдаар алдында ол јазап сананып, канай этсе јакшы болорын билер болор. Баштамы класстардыҥ кийнинеҥ В. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияга ӱренип барар санаага бойым келгем. Сегизинчи класстыҥ кийнинде республикан классический лицейге барбазымды айткам. Адам-энем мениҥ сӧзимди угуп, јӧпсинген. Нени-нени јастыра да этсем, коркыырым јок болгон. Нениҥ учун дезе олор јаантайын мени оҥдоор, «јӱк нени де этпей турган кижи јастырбас» деп, јалакай, јымжада тӱзедер… Олордыҥ мындый таскадузы меге јӱрӱмде канаттар бергендий. Бис ада-энемле нӧкӧрлӧр.

Јаштаҥ ала олор бисти амыр, сӱӱнчиле толо айалгада ӧскӱргени, бойыныҥ ак-чек јӱрӱмиле, ижиле јозок болгоны – бис ӱчӱниҥ эҥ јаан байлыгыс.

— Сынару, бу ада-энеҥ берген билгирлер, олордыҥ болужыла табылган темиктирӱлер школдыҥ кийнинде ӱредӱҥде болужын канайда јетирди, куучындап берзеҥ?

— Ада-энемнеҥ кажы ла керекте коркышту каруулу болорын тӧзӧп алгам. Баштаган немени јаантайын учына јетирип јадым. ТГУ-да механико-математический факультетте ӱренип тура, алтай студенттердиҥ јерлежӱзиниҥ јааныныҥ ордынчызы болуп эрчимдӱ иштегем. Азиаттардыҥ јерлежӱлери ортодо маргаандарга, кӧрӱ-конкурстарга бистиҥ тергеениҥ студенттерин белетеп тура, Алтайыстыҥ ады эҥ ле бийик кеминде, јакшы јанынаҥ адалып турзын деп, коркышту албаданып туратам. Кожо ӱренген орус укту нӧкӧрлӧримниҥ мениҥ адым, угым, тӧрӧлим керегинде сурактарына каруу берип тургамда, ӱним де солынып, ичимде та не де кӱйбӱреп туратан. Тӧрӧлчи кӱӱним сӱрекей тыҥ кижи мен. Университет меге кӧп јилбилӱ таныштар берген. Математиктер кӧп сабада јӱрӱмге јеҥил кӧрӱмдӱ, чӱм-чаҥ јок улус. Олор кандый ла иште иштеп ийер. Ӱредӱчилерис «бис слердеҥ математиктер этпей јадырыс, бис слерди јӱрӱмде сананып, шӱӱп јӱрзин деп ӱредедис» деп айдыжатан. Чындап та, мен кандый ла учуралда јаантайын шылтагын табып, сурактыҥ аайына чыгар кӱӱндӱ кижи.

Университетти божотконымнаҥ ала Росприроднадзордо специальнозымла иштейдим. Эм тургуза мен тӧртинчи баламла декретный амыралтада.

— Сынару, алдынаҥ бери эр улус балдар чыдадарында, айыл-јурттыҥ ичинде иштерде кӧп турушпай јат. Бу јанынаҥ сениҥ эжиҥ кандый болгонын, јажыт эмес болзо, айдып берзеҥ?

— Эш-нӧкӧрим Аржан – меге јаан болушчы ла јозок. Ол балдарына коркышту кару. Санитар врач болгоныла да ол ӱй кижиниҥ су-кадыгына килеп, балдар карындаган ӧйлӧримде мени кичееп јӱретен. Айылда ишти де эдип ийер. Айылдыҥ сурактарында бис экӱ ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис. Кыс бала эжин адазына тӱҥейлеп талдайт деп тегиндӱ айдылбаган ине (каткырат). Балдарымла меге энем де јаантайын болужат. Ол эмес болзо, быјылгы јайда тоолу ла айлу балалу кижи музейде иштеп те болбос эдим.

— Јилбилӱ куучыныс сениҥ јӱрӱмиҥниҥ эҥ јарлу ӱлекерине келди. Этномузей недеҥ башталганын куучындап берзеҥ?

— Мен јаҥы неме баштаарынаҥ коркыбас кижи. Нени ле эдейин дезем, энем «ичкери бар, балам» деер. Музей керегинде санаа менде университеттиҥ 2-чи курсында ӱренип турарымда табылган деп айдарга јараар. Кажы ла студент бойыныҥ ӱлекерин белетезин деген јакылта болордо, музейле колбулу ӱлекер јазагам. «А бу музей сениҥ кичӱ Тӧрӧлиҥде керектӱ болор бо?» — деп, ӱредӱчилерим сураган. Мен олорго ончозын јартагам. Адам јанынаҥ эјем Ася Александровна Шатина алдында Чуй-Оозында музейде иштеген. Студент кижи јайгыда ары ого болужып та, бир эмеш акча да иштеп аларга барып туратам. Ол ло ӧйлӧрдӧ туристтер, айылчылар келип, меге Алтай керегинде, алтай албаты, оныҥ тӱӱкизи, кажы бир алтай эдим керегинде кӧп сурактар беретен. Билгенимче олорго карууларды јандырып туратам. Оноҥ бу улуска кандый бир јетирӱлер, таныштыру эдер музей ошкош јер ачып берер керек деп сананатам.

Кийнинде эјем меге нени куучындаарын, алтай айылдыҥ агару учуры керегинде, нениҥ учун ол эмезе башка неме ондый бӱдӱмдӱ, нениҥ учун онойып адалган ла о. ӧ. кӧп-кӧп јажыттар куучындаган. Кӧпти бойымга јаҥыдаҥ ачкам. Јилбӱӱм там јаанап, башка да улусла, јаандарысла, јарлыкчыларысла јаантайын куучындажып, билгирлеримди кӧптӧдип турадым.

Музей эдетен амадуум база ла ада-энемниҥ ле эш-нӧкӧримниҥ болужыла јӱрӱм алынган эмей. Јуук улузыҥныҥ јӧпсингени, јӧмӧшкӧни коркышту тыҥ тебӱ ле кӱч берет. Артыбашта, Алтын Кӧлдиҥ јарадында алтай айыл тудулган. Бор-кар алтай эдимдерди тӧрӧӧн-тууганнаҥ јууганыс — кемде не бар, кем нени берер. Оноҥ олорды айылдыҥ ичине экелип тургузар болзо, ончозы јеткил, бойыныҥ јерине келишкендий, јакшынак тургулай берген. Мындый ары јанынаҥ эптӱ келиже берген учуралдар музейди эдип јаткан јолымда кӧп катап болгон. Та кем де меге ӱстинеҥ болужып турган деп сезилетен…

Бистиҥ музейдиҥ ады — «Этнопарк на Телецком». Мынаҥ озо мен «Мэри Кей» компанияда да једимдӱ иштегем. Је этномузей канча катапка бийик учурлу. Ол мениҥ алтай ӧзӧк-буурымды јылыдат. Бӱгӱнги кӱнде ол јӱрӱмимниҥ тӧс ӱлекери деп айтсам, јастыра болбос. Музейле кӧп акча иштеп болбозыҥ. Акча керек болзо, сыралу, кожоҥ- комутту бизнес эдер керек. Кезик айылчылар менеҥ улустыҥ темигип калган кандый бир ойноор-сӱӱнер не-немелери нениҥ учун бисте јок деп сураза, «мен шоу этпей јадырым, слерди Алтайла, оныҥ албатызыла таныштырып јадырым» деп јартайдым. Кандый ла кӱӱндӱ, кандый ла санаалу улус келип јат (чынынча айтса, алтайларды керексибей де турганы, оҥдобой јадып јаман да сананып турганы).

Айылчыларыска алтай айылдыҥ чӱм-јаҥы керегинде бозогоноҥ ло баштайла куучындап, албатыныҥ алдынаҥ бери јаҥдаган јаҥыла, ээжилериле таныштырадыс. Кӧбин бойымныҥ угы-тӧзим, јаандарым ажыра, олордыҥ темдеги ажыра јартайдым. Алтай аш-курсагыстаҥ амзададым. Устарыстыҥ эдимдерин кӧргӱзедим. Айылдыҥ ичинде куучындар улус ортодо, уктар ортодо гран-чийӱни јоголтып ийет. Политика-эш керегинде эмес, бис оноҥ бийик сурактардыҥ аайына јаба чыгарга ченежедис. Олор — кажы ла кижиниҥ угы-тӧзиниҥ, јаандарыныҥ байы, тӧрӧли, ар-бӱткенис, јӱрӱмистиҥ учуры. Кажы ла келген кижи айылдаҥ бийик кӱӱн-санаалу чыгат. Байагы оҥдобой турган улустыҥ да кӧрӱжи чек солынып калат, быйанын айдып чыгып јадар. Кезиктери кӧстиҥ јажын да тӧгӱп ийет.

Айылчыларыстыҥ тоозы канча муҥдардаҥ ажа берди. Башка ороондордоҥ Англиядаҥ, Германиядаҥ, Норвегиядаҥ, Австралиядаҥ, Канададаҥ, США-наҥ, Польшадаҥ, Кореядаҥ, Беларусьтаҥ улус келгилеп јӱрди. Кӧбизиле бис бек колбу тудуп алдыс. Кезик таныштарыс телефон согуп, той-јыргалды кандый кӱнде этсе јакшы деп те сурагылайт. Россияныҥ кажы ла толыгынаҥ айылчылар болды ошкош. Мениҥ ајарганымла, канча кире ыраактаҥ келген улус ончо кире јилбиркек болот. Кемероводоҥ, Новосибирсктеҥ келген айылдаштарыс «слер керегинде бис нени билбезис эмеш» деп, тыҥ ла кӱӱн јогынаҥ келип, угуп, кӧрӱп алган кийнинде, «алтайлар слер кандый улус болгоныгарды јаҥы ла оҥдодыс» дешкен чыгып јадар.

Келип турган улустыҥ тоозы там ла кӧптӧйт. Олор бой-бойына бис керегинде куучындап, Интернетте јакшы кӱӱнин, бисти канайда табарын бичип салат. Алтын Кӧлгӧ келзе, барып келетен эҥ артык јерлердиҥ ТОП-5-не бистиҥ музей база кирген. Онойдо ок быјыл СТС канал јилбилӱ ӱлекерде турушсын деп кычырган, је келишпеди. «Моя Планета» каналдыҥ реалити-шоузында эш-нӧкӧримле кожо туружып, «Душа России» деген журналга интервью да берип ийдис. Этнопарк таҥынаҥ музейлердиҥ каталогына кийдирилген. Кандык айда Сити фондтыҥ сыйына Москва, јондык туризмниҥ сурактары кӧрӱлген форумда туружарга Омск кала јаар барып келдис. Республикабыста јондык аргачылыктыҥ ӧткӧн кӧрӱ-маргаанында этнопарк база бийик баалалган ла јеҥӱ алган. Музейдиҥ ижи быјыл једимдӱ ле анчада ла јилбилӱ болды.

«Этнопарк на Телецком» — бистиҥ билелик ӱлекерис. Ол балдарыска да тузазын јетирет. Уулчактарым база јилбиркеп, уккан-кӧргӧнин куучындап, керектӱ болор деп, ӱлежип турат. Иштеп јаткан энезин тооп, килеп, болужарга албадангылайт. Олордо башка ороондордыҥ тилин де ӱренер кӱӱн табылган. Ич-кӧрӱмдери де элбеп, ӱзе немени билип аларга чырмайадылар.

Ӧскӧ укту улус мениҥ бийик тӧрӧлчи кӱӱндӱ куучындарымды угуп, албатымныҥ јаҥыныҥ учурын, ар-бӱткенин, одын байлап, бийик кӧдӱрип јӱргенин кайкап, бойыныҥ албатызына бурылгылайт, тӱӱкизин, угы-тӧзин, ӱйелерин билип аларга меҥдегилейт. Айылчыларыстыҥ кӧзинде албатыбыстыҥ тоомјызы бийиктегенин, керек дезе, кезик учуралдарда олор бистеҥ тем де аларга кӱӱнзегенин кӧрзӧм, јӱрегиме јылу…

Келер јылдарда јерлештеристиҥ эдип турган сувенирлерин, јӱзӱн-јӱӱр эдимдерин тургузар башка айылга этногалерея, арбынду аш-курсакла кӱндӱлеер этнокафе тудуп јазаар керек. Алтайымды, албатымды мактаар бийик амадуум кӧп-кӧп јаҥы санаа-шӱӱлтелер берет.

— Јилбилӱ куучын, јарык санаалар сыйлаганыҥ, Алтын Кӧлдиҥ јарадында алтай айылдыҥ ыжы учун сеге јаан быйан. Чындап та, сениҥ амадууҥ бийик. Акту кӱӱнимнеҥ сеге бу јолыҥ оноҥ до јаркынду ла узун болзын деп кӱӱнзейдим. Ичкери алта, Сынару!

 

 Э. КУДАЧИНА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина