Алтайдын Чолмоны

Кӧбизине бажыҥ да айлана бергедий

22.09.2018

Кӧчкӱн албатылардыҥ национальный кеп-кийими олордыҥ материальный культуразыныҥ бӧлӱги болуп јат. Оныҥ да учун Кӧчкӱн албатылардыҥ III телекейлик ойындарыныҥ культуралык программазында «Этномода» деп адалган керек-јарак база ӧткӱрилген. Анда башка-башка ороондордоҥ келген дизайнерлер јаҥжыккан национальный костюмдарыныҥ коллекцияларын кӧргӱскен. Анайда ок кеп-кийимниҥ кӧрӱ-јарымказы база ӧткӧн.

Иссык-Кульдыҥ јарадында турган «Nomad» деп адалган амфитеатрда канча эҥирлер туркунына «Вселенная кочевников» деген этнокультурный фестиваль ӧткӧн. Мындый албатылар ортодогы фестиваль бу Ойындарда баштапкы катап болды. Анда Великобританиядаҥ, Азербайджаннаҥ, Венгриядаҥ, Германиядаҥ, Индиядаҥ, Казахстаннаҥ, Кувейттеҥ, Монголиядаҥ, Бириктирилген Араб Эмираттардаҥ, Сальвадордоҥ, Эквадордоҥ, Доминикан Республикадаҥ, Тогодоҥ, Колумбиядаҥ, Американыҥ Бириктирилген Штаттарынаҥ, Туркменистаннаҥ, Турциядаҥ, Узбекистаннаҥ, Япониядаҥ, Россиядаҥ (Алтай Республика, Алтайский край, Башкортостан, Калмыкия, Удмуртия, Саха-Якутия, Тува, Шория), Камеруннаҥ, Индонезиядаҥ, Ботсванадаҥ, Сьерр Леонноҥ, Таджикистаннаҥ, Либериядаҥ, Тӱштӱк Кореядаҥ келген культуралык делегациялар турушкан. Бу ла амфитеатрда кажы ла эҥир культуралык программалар ӧткӧн. Олор башка-башка адалган болгон. Темдектезе, бирӱзине «Чӧлдиҥ салкыныныҥ кожоҥы» деп ат берилген эди.

Бу фестивальда ӧскӧ ороондордыҥ культураларыныҥ 350-неҥ кӧп ишчизи туружып, «Этнохит», «Этнобије», «Этнобазар», «Этнотура», кайлаар кеендик ууламјылар аайынча программаларын кӧргӱскен.

Этнокультуралык фестивальдыҥ ачылтазы ӧткӧн кӱнде сценага јерлежис Валентина Саксаеваныҥ «Зов предков» деп адалган коллекциязы кӧргӱзилген. Пазырыктыҥ культуразына тайанып, кийистеҥ белетелген кеп-кийимдерди кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула уткыганын темдектеер керек. Бу национальный кеп-кийимдерди кийген модель кыстар ары-бери базып турарда, база бир јайалталу јерлежис Ирина Кензина кайлаган. Тургуза ӧйдӧ ол Кыргыз јеринде јадып, иштеп турган эмтир. Ойындарга јерлештери келип јатканын уккан бойы сӱӱнип, јӧмӧгӧн. Ол бойы Алтай Республикадаҥ деп таҥынаҥ база культурный программаларда турушкан. Бу ла кӱнде Эквадордыҥ, Тӱштӱк Кореяныҥ, Монголияныҥ, Бириктирилген Араб Эмираттардыҥ, Германияныҥ, Якутияныҥ артисттериниҥ сӱрекей солун ойын-концерти болгон. Карындаштык тува калыктыҥ модельерлериниҥ сӱрлӱ кеп-кийими база кӧргӱзилген. Кажы ла кӱн ӧткӧн культуралык программаларда Алтай Республикадаҥ «Алтайдыҥ кайчылары» деген ӧмӧлик, Москвада иштеп турган јерлежис Чейнеш Байтушкина база турушканын темдектеер керек.

Бу Ойындар кӧчкӱн албатылардыҥ чактар тӱбинеҥ чеберлеп алган јаҥжыгуларын, культуразын кӧргӱзер амадула ӧткӧн. Оныҥ да учун албаты эдимдерине база ајару эдилген. Башка-башка талалардаҥ келген албаты устары эткен эдимдерин кӧрӱ-јарымкага чыгарган. Бистиҥ јарлу јерлежис Аржан Кухаев анда база турушкан.

Бу кӧрӱ-јарымка Кырчын деген ӧзӧктӧ ӧткӧн. Анда тургузылган кийис айылдардыҥ, јуулган албатыныҥ тоозы сӱрекей кӧп болгонын мынаҥ озо бичиген эдим. Ого барып, акыр, јерлештериске туштаар эмезим бе деп база баскам ла. Учы-учында арыган-чылаган барып јатсам, таныш чырай кӧрӱнген. Јаба једеле, лаптап кӧрӧр болзо, Чейнеш Байтушкина эмтир. Ол бери бойы таҥынаҥ келген болтыр. Јайаан кижи мындый фестивальдарда туружып, ченемел, јаҥы кӧрӱм, сезимдер алып турган болор. Чейнеш ыраак јокто Аржан эдимдерин салып алган туру деген. Анайып, Аржанга ла оныҥ эш-нӧкӧрине јолыгып турбай. Јарлу устыҥ айтканыла болзо, оныҥ эдимдериле јилбиркеп турган улустыҥ тоозы кӧп. Је кыргызтар кандый бир эдимди садып аларга меҥдебейт. Куучындажып турганча, јерлежистиҥ јазаган ээрин ајыктап тургандардыҥ тоозы кӧптӧй берген. Јанар алдында Аржанга јолыгып, «Саду кандый болды?» деп сураарымда, «кӧп саба туура јердеҥ келген улус алган» деген каруу јандырган.

Бу этнобазар-јарымкада он бир ороонноҥ 500-ке јуук садучы турушкан. Анда јаҥыс не јок деериҥ! Кийистеҥ белетелген эдимдер, јӱзӱн-башка сувенирлер, кеп-кийимдер, бӧрӱктер, аттыҥ јепселдери ле оноҥ до ӧскӧзи. Олор сӱрекей кӧп болгонынаҥ бажыҥ да айлана бергедий.

Кырчын ӧзӧктӧ ӧткӧн керек-јарактардыҥ јабылтазында театрализованный кӧргӱзӱ болгон. Анда африкан ороондордоҥ келген айылчылардыҥ бијезинеҥ ала Японияныҥ барабан согоочыларыныҥ ойынына јетире бастыра ла кӧргӱзилген.

Ӧткӧн керек-јарактарда јеҥӱлӱ јерлер алгандарга сый-акча база табыштырылган. Башка-башка конкурстарда јеҥӱ алган баштапкы ӱч јер учун 100 муҥ, 70 муҥ ла 50 муҥ сомноҥ берилген.

Кӧчкӱн албатылардыҥ III телекейлик ойындарыныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазы Чолпан-Ата каланыҥ ипподромында база бийик кеминде ӧткӧн.

Мынайып, кыргызтар баштап алган керегин једимдӱ апарган деп айдарга јараар. Кайда да кандый да једикпестер чыга берип турбай. Темдектезе, журналисттерди ол ло Кырчын ӧзӧккӧ экелип, эҥирдиҥ 17:00 саадында автобустар бу ла јердеҥ атанар дежер. Темдектелген ӧйдӧ ол јерге једип келер болзо, автобустардыҥ бирӱзи де јок болуп калар. Оноҥ кайда да јарым-бир саат кире ӧйдӧҥ келгилеп баштаар. Мынызы Европаныҥ пунктуальный журналисттерине чек јарабас. Је ол кире једикпестерди ајаруга албаза, Ойындар бийик кеминде ӧткӧн деп айдарга јараар.

Јанар алдында Бишкекте јадып турган алтайлар республикабыстыҥ делегациязын ашканага кычырган. Анда јӱрген јерлежис Наталья Токованыҥ нӧкӧрлӧриниҥ «Алтай» деген ашканазына барып, кыргыз албатыныҥ аш-курсагын амзаганыс. Наталья Токованыҥ эрчимин, алтай албаты-јоны учун оорып јӱргенин темдектебес арга јок. Бу кижи республикабыстыҥ делегациязыныҥ тоозында ачылтаныҥ парадында да турушкан. Ойындар ӧйинде јерлештериниҥ чыга берип турган сурактарын аайлаарына болушкан.

Јанар алдында байа автобусла келген он алты кижидеҥ алты ла кижи артканы јарталган. Арткан улус бойлоры јанып ийген эмтир. Казахстанныҥ гран-кыйузын кечип барзас, бисти экелген тискинчи сакып турды. Бу учуралда ол «Соболь» кӧлӱктӱ келген. «Ситроенге» кӧрӧ, ол кыска да, јымжак та эмтир. Келип јатканча, байагы «Ситроен» ӱрелген, Ӱч Арал деген јерде «Соболь» кӧлӱгис ӱрелип баштаган. Анайып, ӱрелип туруп келгенис.

Кыргыз јерине јетире ары-бери јол-јорыгыс јарым айга улала берген. Јолой кӧлӱктер ӱрелгени, јаҥы јерлер, Улу кӧчкӱндердиҥ Ойындарын кӧргӧниске кӧрӧ, не де эмес. Кажы ла јол-јорыктаҥ кандый да кӱӱн-санаалу јанадыҥ. Јол-јорыкка атанарыста, бисле кожо Кӱпчегеннеҥ јарлу ус Серемей Кунанаков ло јурттыҥ јааны болуп иштеген Владимир Мандаев бу ок јурттыҥ эки уулыла кожо таҥынаҥ кӧлӱктӱ барган. Олор бу Ойындарды кӧрӧр амадула, јерлештерин јӧмӧӧргӧ болуп, бойлорыныҥ ла арга-кӱчиле барганын темдектеер керек. Анчада ла Серемей Кунанаковты аҥылаар кӱӱним бар. Бу кижи ээрлер јазап, јииттерди ӱредет. Бойыныҥ ӧйинде Америкага да барып, андагы ковбойлор ээрлерди канайда јазап турганыла танышкан. Бу учуралда бойыныҥ «Лексузына» јерлештерин отургызып, мындый јол-јорыкка барып келген. Алтай эр андый болор керек деп айдып салары артат.

База бир темдектеерге сананган неме – ол Алтай Республиканыҥ делегациязыныҥ бу јол-јорыкка башка-башка эп-аргаларла барганы. Кемизи де самолетло, кемизи де автобусла барган. Мындый Ойындарга бир ле транспортту, бирлик кӱӱн-санаалу, јеҥӱлерге јӱткимелдӱ барган соҥында, турулталар да јакшы болор эди деп сананадым. Республиканыҥ делегациязын башкарып апарган АР-дыҥ физический культура ла спорт аайынча комитединиҥ председатели Заури Казакпаев јерлештерин база кичееген ле. Јол-јорыкка чыгарылган акча кеп-кийимдер кӧктӧдӧрине ле оогош автобус јалдаарына ла ӧй болуп калды ошкош. Мындый јаан керек-јарактарга делегация аткарарыла колбулу сурактарга аҥылу ајаруны республиканыҥ јаандары этпей турза, не де болбос. Качан бирде ӧзӧрис пе деген санааларга алдыртарыҥ…

Кырчын ЯШЕВ

Автордыҥ фотојуругы