Агаш байлыкка аҥылу аjару

26.09.2018

Сыгын айдыҥ 20-чи кӱнинде АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ кичӱ залында «Алтай Республиканыҥ јеринде агаш јанынаҥ колбулардыҥ бир канча сурактарын аайлаштырары керегинде» республикан јасакты јӱрӱмде бӱдӱрери јӱрӱмде канай бӱдӱп турганына, агаш ээлемниҥ сурактарына учурлай башкаруныҥ чазы ӧтти. Јуунда республиканыҥ депутаттары, башкаруныҥ турчылары, агаш ээлемниҥ ишчилери ле ӧскӧ дӧ улус турушкан.

Алтай Республиканыҥ 2007 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 30-чы кӱнинде јарадылган «Алтай Республиканыҥ јеринде агаш јанынаҥ колбулардыҥ бир канча сурактарын аайлаштырары керегинде» 72-РЗ таҥмалу јасакты јӱрӱмде бӱдӱрери јанынаҥ кандый иштер ӧдӱп турганы керегинде АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱрееечи болгон Евгений Ларин эткен.

Тергеениҥ башкарузы 2007 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 18-чи кӱнинде јӧптӧгӧн 204-чи таҥмалу јӧбиле улус агашты бойыныҥ керексиништерине јӧптӧжӱ аайынча аларыныҥ баазы ла андый јӧптӧжӱлерди канайда тургузарыныҥ аайы јӧптӧлгӧн. Бу ок јӧп кандый бӧлӱк улус агашты бойыныҥ керексиништерине јеҥилтилген баала садып аларын чокымдаган. Улус агашты бойыныҥ керексиништерине јӧптӧжӱ аайынча аларыныҥ ставкалары калганчыда 2011 јылдыҥ кичӱ изӱ айында јӧптӧлгӧн болгон, оноҥ ло бери бу баа ол ло кеминде артканча. Ол ок ӧйдӧ агашты тузаланганыныҥ ставкалары федерал кеминде 2015 јылдаҥ бери јылдыҥ ла индексировать эдилет.

АР-дыҥ башкарузыныҥ 2018 јылдыҥ куран айыныҥ 23-чи кӱниндеги 270-чи таҥмалу јӧбиле улус агашты бойыныҥ керексиништерине алары јанынаҥ јӧптӧжӱлер тургузарыныҥ аайына кубулталар эдилген. Темдектезе, кӧп балдарлу билелер агашты акча тӧлӧбӧзинеҥ алар аргалузы чокымдалган.

Улуска агашты агаш ээлемде бӱгӱнги ээжиле јӧптӧлгӧни аайынча канча кире кеминде берери јанынаҥ бир канча уур-кӱчтер боло берип турганы керегинде Евгений Владимирович куучындаган. Ээжиде кӧргӱзилген тоолор, улустыҥ керексиништериниҥ кемине кӧрӧ, кӧп болот. Темдектезе, агашты тудум-јазашту иштерге 30 кубометрге јетире, одынга 20 кубометрге јетире берер арга бар деп айдылган. Је кезик улуска анча кире агаш одынга канча катапка артыкташ та болзо, олор ээжиде темдектелгени кеминде аларга кӱӱнзейт. База бир курч сурак агашты кайдаҥ берери јанынаҥ тура берген. Јербойында агаш јылдаҥ јылга кезилип турарда, тургуза ӧйдӧ улуска јуугындагы эптӱ делянадаҥ агаш берери кӱч керек боло берген – агаштыҥ кезилери кезилип калган. Оныҥ да учун ыраакта деляналарга једери курч сурак боло берген. Ыраак ла једерге кӱч јердеҥ агаш јыгарыныҥ ла тартып экелериниҥ чыгымыныҥ кеми кӧптӧй берет. Агашты эптӱ јердеҥ кирелендире берзеҥ – граждандардыҥ тап-эриктерин кирелендиргени боло берер.

Мындый айалгаларла колбой, ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча республикан министерство бу курч сурактарды аайлаштыргадый шӱӱлтелерлӱ јӧптиҥ ӱлекерин белетеп, јаҥныҥ органдарына шӱӱжерине аткарган.

Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттериле агаш садып алары јанынаҥ јӧптӧжӱлерле колбулу аукциондорды ӧрӧ адалган министерство Россия Федерацияныҥ Агаш кодексиниҥ 29.1 тизиминиҥ 4-чи бӧлӱги аайынча 2016 јылдыҥ јаҥар айынаҥ бери ӧткӱрет. Аукционго чыгарылып турган агаштыҥ кеми 2016 јылда 1.2 муҥ кубометр болгон болзо, бу тоо 2018 јылдыҥ баштапкы јарымјылдыгында 120.4 муҥ кубометрге јеткен. Аукционго кӧбизинде јеринде јымжак агаштар ӧзӱп турган ээлемдердиҥ агажы чыгарылат, бу ээлемдердиҥ јеринде ӧзӱп турган ийне бӱрлӱ агаштардыҥ кеми 30-40 процент кирезинде. Андый агаш ээлемдер Чой ло Турачак аймактарда, бу јерлерде лесоустройство 2014 јылда ӧткӱрилип калган.

Агашты корыыры, чеберлеери ле орныктырары аайынча иштерди ӧткӱрерин јеткилдеериниҥ чыгымдарыныҥ чоттомол-коэффициентиниҥ методиказы Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ 2015 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 4-чи кӱниндеги 1320-чи таҥмалу јӧбиле јӧптӧлгӧн.

Бар агашты тузаланып турганыныҥ кеми тергееде 11,4-19,6 процент кеминде. Агаштыҥ байлыгы элбеде тузаланылбай турганыныҥ шылтагы агаштарлу јерлерде јыл туркунына тузалангадый јолдор јок болгоныла колбулу, мынаҥ улам агаштыҥ кӧбизи кыш ӧйинде белетелип јат. Оноҥ кыш ӧйинде бистиҥ јерде јаан кар болуп турганы бу ишке база качалаҥын јетирет.

2017 јылда санитарный кезиштеҥ агаш белетеериниҥ кеми астаганы (11,4 процентке јетире) бу иш-керекти тӧзӧӧриниҥ ле ӧткӱрериниҥ јаҥы ээжилериле колбулу. Алдында јылдарда агашпатологический шиҥжӱлердиҥ акттарын јербойында (лесничестволордо) тургузып туратан болзо, тургуза ӧйдӧ бу иште ӧрӧ адалган министерствоныҥ, Алтай крайдыҥ ЦЗЛ-ыныҥ, агаш ээлемниҥ Сибирьдеги федерал округ аайынча департаментиниҥ ишчилери база туружат. Министр Евгений Ларинниҥ јетирӱзиле, лесоустроительный иштер бистиҥ тергееде 2000-чы јылдардыҥ башталганында элбеде ӧткӱрилген. Ол ӧйдӧҥ бери он јылдаҥ кӧп ӧй ӧдӱп калганы агаш белетеер ишке чаптыгын јетирет, нениҥ учун дезе агаштарлу јерлердиҥ айалгалары ӧйлӧ кожо база кубулып јат.

Алтай Республиканыҥ албаты-јонын ла агаш белетеечилерин агашла јеткилдеерге болуп, министерство агашты келишпестиҥ акттары аайынча берерин тузаланып баштаган. Темдектезе, былтыр республи-каныҥ агаш фондыныҥ бастыра јеринде 250 акт тургузылган болзо, 2018 јылдыҥ баштапкы јарымјылдыгында 210 акт тургузылган.

Улус агаш садарын токтотконыныҥ кийнинеҥ агашты бойыныҥ керексиништерине кирелӱ, јартап айтса, бойына ла керектӱ кеминде алары 2016 јылдаҥ ала башталган. «100-кубовщиктер» деген улусла иштеп турган аргачылар бойыныҥ агаш белетеер ижин эмди ачыгынча ӧткӱрет: кичӱ ле орто аргачылыктыҥ керексиништерин керектӱ агашла јеткилдеерге, аукциондордо туружат. Иштиҥ аайы мындый болорын министерство 2016 јылдыҥ учы кирезинде јӱрӱмге кийдирген болгон.

Россия Федерацияныҥ Агаш кодексинде улус агаштыҥ аш-курсак байлыгын ла эм ӧлӧҥдӧрди бойыныҥ керексиништерине јуурына кирелендириш јок учун, республиканыҥ албаты-јоны калбаны, кузукты ла о. ӧ. арбындай јууйт. Је бу сурак шиҥжӱде тудулбаза, бӱгӱнги мындый айалга оноҥ ары учы-тӱби јок улалза, кезик ӧзӱмдер ӧзӱп турган јерлер чек јоголордоҥ до айабас. Бу суракты кандый да кеминде шиҥжӱде тударга, бистиҥ тергееде агаштыҥ байлыгыныҥ тӱжӱмин качан јуурыныҥ ӧйи јӧптӧлӧт. Ол јетирӱлер «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттерде јарлалат.

Башкаруныҥ чазында турушкандар ӧрӧ адалган сурактар јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтелерин айдып, олорго јасакчы тӧзӧлгӧни јасакберимниҥ ээжи-некелтелерине келиштирте тӧзӧӧрин темдектеген. Кандый да болзо, ар-бӱткенниҥ байлыгын чеберлеп тура, албатыныҥ керексиништерин, улустыҥ тап-эриктерин буспастаҥ, база толо кеминде јеткилдеер керек деген оҥдомол бар.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина