Алтайдыҥ байлу jерлери – ЮНЕСКО-ныҥ коруузында

26.09.2018

Быјыл Алтай Республиканыҥ байлу-чуулу јерлери ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу чыдулу ла коруулу телекейлик энчизиниҥ тооломына киргениниҥ 20 јылдыгы темдектелип јат.

ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу коруулу јерлериниҥ тооломына ӧткӧн јылдарда бистиҥ тергее-ниҥ беш объект-јери кирген. Олор: Ӱч-Сӱмер туу, Алтын Кӧл, Алтайский ле Катунский заповедниктер («Алтайдыҥ алтын кырлары» деп бир атла адалат), амырдыҥ Ӱкек телкеми. Алтайыстыҥ бу байлу јерлери, чындап та, ӧткӧн јылдар туркунына корулалган, кичеелген ле олорды корып аларына ууландырылган кӧп иштер ӧткӱрилген.

Сыгын айдыҥ 20-чи кӱнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган республикан музейде Туулу Алтайдыҥ «Золотые горы Алтая» деп номинацияга кирген байлу јерлериниҥ ЮНЕСКО-ныҥ коруузында болгоныныҥ 20 јылдыгына учурлалган фотокӧрӱ ачылган. Россияда ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча камыстыҥ турчызы, Ал-тай Республикада ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча комитеттиҥ јааны Иван Итулович Белеков фотокӧрӱни ачып, уткуулду сӧстӧрин айткан. Ол анчада ла Эл музейдиҥ ишчилериниҥ ижиниҥ турулталарын ла јаан учурын ол темдектеген.

Фотовыставкада ЮНЕСКО-ныҥ коруузында болгон јерлердиҥ, 20 јылдыҥ туркунына эдилген иштердиҥ фотојуруктары, документ-чаазындар, бичиктер тургузылган. Кӧрӱниҥ ачылтазында онойдо ок Россияда ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча камыстыҥ каруулу качызы, Россияныҥ МИД-иниҥ посолы Георгий Орджоникидзениҥ уткуулы јарлалган: «Бӱгӱн бис 20 јыл кайра, ол ыраак 1998 јылда болгон учурлу керекти темдектеп јадыбыс. Ол јылдарда Алтай Республиканыҥ ла ЮНЕСКО-ныҥ билимчи-эксперттери кожо јаан ишти бӱдӱрип, «Золотые горы Алтая» деп адалган номинацияга кирген объект-јерлерди телекейдиҥ эҥ ле байлу, коруулу јерлериниҥ тоозына кийдирерине јаан камаанын јетирген. Бу адалган јерлерге аҥылу коруулу чыду берилгени олорды чеберлеп-корып аларына ууландырылган ла Алтай Республиканыҥ телекейлик энчилерди корыыр иштерде учурын база чокымдаган. Бӱгӱн Алтай Республика Россияныҥ аҥылу коруулу јерлерин, энчизин корып алатан текши телекейлик иште эрчимдӱ туружып јат. Ол ок ӧйдӧ «Алтайдыҥ алтын кырлары» деп адалган номинацияга кирген Ӱч-Сӱмер туу, Алтын Кӧл, Катунский ле Алтайский заповедниктер, амырдыҥ Ӱкек телкеми телекей ичинде база јарлалып калган».

Јуулган улусты кӧрӱниҥ ачылтазыла Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Карагыс Ялбакова уткып, «Алтайым» деп кожоҥын кожоҥдогон. Бу ок кожоҥды Карагыс Чаҥкышевна 2005 јылда Парижте ЮНЕСКО-ныҥ штаб-квартиразында Алтай Республиканыҥ јерлери телекейдиҥ аҥылу коруулу энчизиниҥ тоозына киргениниҥ презентация-туштажузында кожоҥдогон эди.

Иван Итулович Туулу Алтайдыҥ байлу-чуулу беш јери ЮНЕСКО-ныҥ коруузында болгоны тергеениҥ текши ӧзӱмине јаан камаанын јетирип јат деп темдектеген. Бӱгӱнги кӱнде Туулу Алтай текши кижиликтиҥ јӱрӱминде чындап та аҥылу учурын бӱдӱрип јат. «Бис јаҥыс ла байлу, јараш, јебрентик тууларысты, сууларысты, кӧлдӧристи чеберлеп алар эмес, је онойдо ок материальный эмес дейтен байлыктарды база чеберлеп алар учурлу. Олордыҥ тоозына кайа таштарда артып калган јебрен бичимелдер, јуруктар, ӧзӧк-буурыстаҥ чыккан кай кожоҥыс, онойдо ок јебрен тӱрк тилге эҥ ле јуук болгон алтай тилис кирип јат» – деп, ол темдектеген.

Бу јылдыҥ бажында ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу коруулу телекейлик энчилериниҥ тоозыныҥ баштамы бӧлӱгине Пазырыктагы корымдар база киргенин темдектеер керек. Онойдо кай кожоҥды бу тооломго кийдиретен иш ӧткӱрилип јат.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов бистиҥ государство экологияныҥ сурактарына јаан ајару эдип турганы учурлу деп темдектеген. Оны бистиҥ республиканыҥ байлу-чуулу, баалу беш јери ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу коруулу телекейлик энчилердиҥ тооломына кийдирилгени керелейт. Мында јербойыныҥ билимчилериниҥ, башкараачыларыныҥ, ЮНЕСКО-ныҥ ууламјызыла иштеп тургандардыҥ ижин канайда темдектебес деп, ол айткан. Онойдо ок республиканыҥ кажы ла толыгында јуртап јаткан албаты тӧрӧлине сӱреен кару болгонын ла ӧҥзӱре баштанып турганын ол база темдектеген. Бу айалгалар текши коруулу керектерде сӱреен јаан учурлу болуп јат.

Горно-Алтайск каланыҥ депутаттар Совединиҥ депутады Игорь Эжерович Яимовтыҥ темдектегениле, Туулу Алтайдыҥ кажы ла толыгы байлу јер деп чотолот. «Бис байлык Алтайысты чеберлеп алар учурлу. Онойдо ок бу ар-бӱткендик коруулу ишле кожо алтай улустыҥ јаҥжыккан јӱрӱмин, јажына бӱдӱрип келген ижин база чеберлеер керек» – деп, ол айткан. Мында уй-мал тударын, балык ӧскӱрерин, аҥдаарын аҥылап айдар керек. Алтай Республикада кандый-бир јаан стройка-иштер ӧткӱрердеҥ озо чокым экспертиза-шӱӱлтелер эдер керек.

Алтай Республикада ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча национальный комитеттиҥ каруулу качызы Тамара Михайловна Садалова бойыныҥ куучынында тергеебистиҥ ар-бӱткенин корулап алатаныныҥ јаан учурлузын чокымдаган: «Телекейде бар болгон канча муҥ тоолу албатылардыҥ ортозынаҥ биске мындый јараш, ары јанынаҥ байлык ла байлу ар-бӱткендӱ јерге јадарга, јӱрерге келишкен. Бистиҥ тергеебисте муҥ јылдарды ӧдӱп келген тӱӱкилӱ албыты јуртап јат. Олор јебрентик билимдерди билген ле билип јат, ар-бӱткенди корыырында билими база јаан. Бис айландыра турган кырларысты, кӧлдӧристи, сууларысты ӱренишкени аайын-ча сезип-билип јадыс. Је бу јаан байлыктар-ды чеберлеп билер керек. ЮНЕСКО-ныҥ корууга алган телекейлик энчилериниҥ тоозына киргенис – јаан учурлу керек. Бис ЮНЕСКО-ныҥ башкартузында болуп, ар-бӱткенисти чеберлеп алатан иштерде телекейлик ченемелле, стандарт-керектерле тузаланар аргабыс бар. Јебреннеҥ келген байлу-чуулу јерлеристи корып, келер ӱйелерге чеберлеп берер учурлу».

Культураныҥ ла тӱӱкиниҥ, ар-бӱткенниҥ баалу-чуулу энчизин корыйтаныныҥ јаан учурлузы керегинде санаа-шӱӱлтелерин онойдо ок Алтай Республиканыҥ культура аайынча министриниҥ ордынчызы Светлана Пешперова, ар-бӱткенниҥ байлыктарыныҥ, экологияныҥ ла ар-јӧӧжӧ аайынча колбулардыҥ министриниҥ ордынчызы Евгений Мунатов, Национальный музейдиҥ директоры Римма Еркинова айткан.

Россияда ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча камыстыҥ каруулу качызы Георий Орджоникидзениҥ Быйанду самаралары Эл Курултайдыҥ депутады Василий Карманчинович Манышевке, Татьяна Яшинага, Карагыс Чаҥкышевна Ялбаковага, Римма Михайловна Еркиновага, Тамара Михайловна Садаловага табыштырылган.

Бу солун фотокӧрӱ республикан музейде бир айдыҥ туркунына ӧдӧр.

А. МАЙМАНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина