Калыктыҥ кӧксин ойгоскон кай чӧрчӧк

26.09.2018

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрда сыгын айдыҥ 23-чи кӱнинде кайчы Алексей Калкинниҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧги аайынча тургузылган ойын—кӧргӱзӱниҥ премьеразы ӧтти.

Кычыраачыларга «Маадай-Кара» ойын-кӧргӱзӱниҥ режиссеры Андрей Борисовтыҥ ады-јолы таныш. Телекейде ады чыккан режиссер тоолу јыл кайра «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойын-кӧргӱзӱни база мӧрлӱ тургускан эди. «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧкти сценага тургузары јанынаҥ шӱӱлтениҥ ээзи – РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Иван Белеков. Ол бу шӱӱлтени Андрей Борисовко јирме јыл мынаҥ кайра айткан болуптыр. Тӱӱкилик учурлу керек јаан телекейге јолын алынды.

Кӧрӧӧчилер «Маадай-Кара» кай чӧрчӧк аайынча «Улу туулардыҥ 3 ӱйелӱ кай чӧрчӧги» деп кӧргӱзӱниҥ премьеразында театрдыҥ башка-башка тепсеҥдеринде ӧткӧн кӧргӱзӱле јилбиркеп таныштылар. Олор ӱч телекейде (Ӱстиги, Ортогы, Алтыгы ороондордо) ак ла караныҥ тартыжузын кӧрдилер. Јебрен Афиныныҥ амфитеатрларында эмезе чадыр айылда очокты эбире отурган чылап, кӧрӧӧчилер эптӱ отурып, куулгазын чӧрчӧктиҥ телекейиле танышты.

Ойын-кӧргӱзӱ тыҥытту болгонын кӧрӧӧчилер аҥылап темдектедилер. Эл театр бойыныҥ 41-чи театрал сезонын тӱӱкилик учурлу ойынла ачканы, байла, тегиндӱ эмес. Калык бойыныҥ тазыл-тамырына, эрјинедий байлыгына бурылып јатканын бу кӧргӱзӱ лапту кереледи.

«Маадай-Кара» кӧргӱзӱниҥ кӧрӧӧчилерин режиссер Андрей Борисов, Госдуманыҥ депутады Иван Белеков, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, культураныҥ министри Ольга Антарадонова, театрдыҥ художественный башкараачызы Эмма Иришева, онойдо ок јаан кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ уулы Элбек ле келди Мария, кызы Надежда ла баркалары, ӧскӧ дӧ улус уткыдылар.

Андрей Борисов бойыныҥ јайаандык ӧмӧлигиле једимдӱ иштеген. Олор — режиссер, пластика аайынча ӱредӱчи Саха Республиканыҥ культуразыныҥ отличниги Мария Маркова; јурукчы-тургузаачы Саха Республиканыҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи, «Золотая маска» эл сыйдыҥ лауреады Михаил Егоров, кеп-кийим аайынча јурукчы, Саха Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Сардана Федотова; инсценировканыҥ авторы Саха Республиканыҥ культуразыныҥ отличниги Татьяна Егорова. Олорло кожо кӧргӱзӱниҥ балетмейстери РФ-тыҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина, јурукчызы РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Валерий Тебеков, композиторы АР-дыҥ нерелӱ артизи Александр Трифонов ло ӧскӧлӧри де лапту, јакшы иштедилер. Ойын-кӧргӱзӱде бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» эл тергеелик театры эрчимдӱ турушты.

«Маадай-Кара» кай чӧрчӧкти бойыныҥ ӧйинде кайчы Алексей Калкиннеҥ јарлу билимчи С. С. Суразаков бичип алган.

Одус-тӧртӧн јыл мынаҥ кайра «алтай Гомер» деп адаткан кайчы Алексей Калкин бойыныҥ албатызына айдып јӱрген кай чӧрчӧктӧрин, ас ла салза, одус та кижи ойногодый, эмезе алтан кижи ойногодый ойындар болор, эмезе опера да тургузылар деп айдып салган. Кайчыныҥ кӧрӱп-сезип айдып салган ойгор сӧстӧри 1995 јылда кепке базылып чыккан «Кан-Капчыкай» деп бичикте («Алтай Баатырлардыҥ» 12-чи томы) айдылып калганын ойын-кӧргӱзӱниҥ премьеразына јуулган кӧрӧӧчилерге кайчыныҥ келди Мария Калкина эзедип айтты.

Чындап та, Паспартыда 1994 јылда јерлештери Алексей Калкинниҥ јетен јажын темдектеп турарда, јаан кайчы: «Мениҥ кайлаган кай чӧрчӧктӧримле кийнинде ойын-кӧргӱзӱлер де, опералар да тургузылар» деп айдып салганын кызы Надежда Калкина база айтты. Кайчыларыс барда, кай чӧрчӧктӧрис те ӱйедеҥ ӱйеге улалар ине. Темдектезе, кайчыныҥ адазы Григорий Калкин, Алексей Калкин, уулы Элбек, барказы Мајый (Элбектиҥ уулы) угы-тӧзиниҥ, албатызыныҥ эрјинедий ырыс-кежигиин кӧнӱ улалтат.

«Маадай-Кара» деген кӧргӱзӱге калыкта јилбӱ де, сакылта да јаан болды. Кӧрӱде Эре-Чуйдаҥ, Улаганнаҥ, Шабалиннеҥ, Кан-Оозынаҥ ӱредӱчи, библиотекарь, культураныҥ ишчизи, тегин онойдо тӧрӧлчи кӱӱндӱ, алтай ӧзӧктӱ улус кӧп болды. Каладаҥ ресгимназияныҥ балдары болгоны оморкодулу. Кош-Агаштаҥ ӱредӱчи келинниҥ «Маадай-Караны» канайып кӧрбӧйтӧн! Балдарга куучындап, олорды кай чӧрчӧктӧрди кычырарына јилбиркедери таскадары база каруулу иш ине» деп айтканы база оморкодулу.

Ойында эл театрдыҥ јайаан јайалталары, байлык ченемелдӱ, је ле деген јылдыстарыла коштой јииттер, јаҥыдаҥ чагылып, јаркындалып кӱйӱп јаткан чолмондор бирлик кӱӱн-тапла, амадула, ууламјыла тыҥытту ойнодылар. Јаш, јиит артисттердиҥ јайаан јайалталары бастыра јанынаҥ тыҥ. Ойноп, кайлап, кожоҥдоп, бијелеп јаткандарын кӧрзӧҥ, кӱӱн-санааҥ кӧдӱрилер, кӧӧрӧӧр. Ченемелдӱ артисттер јииттерин ыжыктап, билгир башкарып јатканы јакшы. Режиссер Андрей Саввич бойыныҥ ӱренчиктериле, командазыла јорыктап иштеп јатканы база јарамыкту. Јозок алгадый јакшы керек. Мындый јаан устыҥ, ӱредӱчиниҥ кажы ла сӧзи тереҥ учурлу, ийделӱ…

Ойын-кӧргӱзӱде Маадай-Караныҥ сӱр-кеберин РФ-тыҥ нерелӱ артизи Александр Майманов, Алтын-Тарганы РФ-тыҥ нерелӱ артизи Власта Тысова, Алтайдыҥ ээзин АР-дыҥ нерелӱ артизи Ирина Майманова, Кара-Кула каанды АР-дыҥ нерелӱ артизи Аржан Товаров, Эрлик бийди АР-дыҥ нерелӱ артизи Игорь Тодошев, Ай-Каанды АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Николай Багыров, эш-бараанын АР-дыҥ нерелӱ артизи Нина Юданова ла јаркынду ойынду ӧскӧ дӧ артисттер бийик кеминде ойнодылар.

Кӧрӧӧчилер база бир актерды бойына ачты. Ол Маадай-Караныҥ уулын Кӧгӱтей-Мергенди ойногон актер Вадим Деев. Вадимниҥ бу баштапкы јаан ла учурлу роли деп айдарга јараар. Алкы бойы јайалталу јиит. Кайга јолду. Ол кайлап турган актерлорло кожо телекейдиҥ кӧп ороондорыла једимдӱ јорыктаган. Алтай ойноткыларла ойноп, кайдыҥ, кай чӧрчӧктӧрдиҥ куулгазын телекейиле кӧп калыктарды таныштырган.

Вадимниҥ Кӧгӱтей-Мергени алтай ӧзӧктӱ, эпчил, бӧкӧ, керсӱ, тӧп, кӧгӱстӱ, кӧрӱмдӱ алып баатыр. Ойыны чындык ла тыҥытту болды. Кӧгӱтей-Мергенниҥ оогош бала тужын Ирина Минакованыҥ барказы Даниял Муратов база јакшы ойноды. Кем билер, айса болзо, кийнинде Даниял актердыҥ јолын талдап, ӱренип, театрына келип, Кӧгӱтей-Мергенди ойноор…

Ойын-кӧргӱзӱниҥ бажынаҥ ала учына јетире Алексей Калкинниҥ «Маадай-Кара» кай чӧрчӧгинеҥ алынган ӱзӱктер ӱйдешти. Онойдо ок ортозында актерлор кайлап јат. Оноҥ Бай-Теректиҥ тӧзинде алтай кебин кийген кайчы отурып, колына топшуурын алып кайлады. Бу — база кайга јолду алтай јиит Байыр Турулунов. Кӧрӧӧчилер јаҥыс та ойын-кӧргӱзӱни кӧргӧн эмес. Је ол ок ӧйдӧ кӧрӧӧчилердиҥ санаа-кӱӱнин, арыган-чылаган сын-арказын кайчыныҥ кайы токынадып амыраткан деп айдарга јараар. Кайды, кай чӧрчӧктӧрди телекейде «классический сагалар» деп, байла, тегиндӱ айтпаган. Залга, јуулган улуска сӱреен јаан алкыш-быйан, ийде-кӱч келет деп билер улус айдып салганын шак бу кӧргӱзӱ лапту кереледи.

Бу ойында эл театрла кожо бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» театры мӧрлӱ иштеген. Режиссер Андрей Борисов байлык ченемелдӱ, кӧгӱс байлыгы тереҥ, калыгыныҥ чӱм-јаҥын, јаҥжыгуларын јакшы билер Айана Шинжинаныҥ јайаан ижин бийик баалады.

Ойын-кӧргӱзӱниҥ учкары Андрей Борисов кӧрӧӧчилерге, актерлорго, кожо иштеген улуска алкыш-быйанын айтты. Ол онойдо ок Алтай Республиканыҥ башкарузына, культураныҥ министерствозына, Госдуманыҥ депутады Иван Белековко, театрдыҥ худбашкараачызы Эмма Иришевага јетирген јӧмӧтӧзи учун быйанын база айтты.

Кайчы Алексей Калкинниҥ бала-барказы якут режиссерго, јайаан ӧмӧлигине, айылчыларга, театрдыҥ акетрлорына алтай јаҥла кур курчап, бел-курчузын тыҥытты. Эл театр якут ӧмӧликке база курлар курчап, кереес сыйларын табыштырды.

«Маадай-Караны» эл театр эки кӱн кӧргӱсти. Кӧрӧӧчилер кӧп болды. Бӱгӱнги кӱннеҥ ала эл-јон «Алтай Баатырлардыҥ» тизӱ бичиктерин, байла, библиотекалардаҥ алып кычырар деген ижемји артат. Школдордо ӱренчиктерди база кычыраар ла деп айдар керек. Тилдиҥ байлыгы, ийдези, кежиги шак бу чӧрчӧктӧрдӧ.

Јуук ӧйдӧ, айса болзо, бистиҥ де режиссерлор, темдектезе, Ногон Шумаров, кай чӧрчӧклӧ иштеер. Бойыныҥ ӧйинде ол канча кай чӧрчӧктӧрди Эл Ойындарда једимдӱ тургускан ине…

Ады јарлу Андрей Саввич актерлордыҥ ӧзӧгин кандый јакшы билерин кайкаары артат. Ол ло Кӧгӱтей-Мергенди, Маадай-Караны, Тастаракайды (Евгений Папитов), Алтын-Кӱскӱни (Арунай Тазранова) ле ӧскӧлӧрин сӱреен чын, эптӱ, байа олордыҥ ла сӱр-кеберлерине келиштире актерлорды тургусканы кайкамчылу. Актерлордыҥ кеби, декорация кайкамчылу!

Кайчы Алексей Калкинниҥ «Маадай-Каразы» байлу, чӱмдӱ кай чӧрчӧк. Је бу режиссер оны сӱреен чебер, оныҥ байын, учурын буспай, јабызатпай, тапташтыра-келиштире тургусты.

К. Пиянтинова

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина