Алтайдын Чолмоны

Јайаан энчизи байлык бичиичи-философ

28.09.2018

2018 јыл кӧп бичиичилердиҥ толо јаштары кирген јыл болуп јат. Ол тоодо ады-јолы текши јарлу, јаан јайалталу бичиичи Јыбаш Бӧрӱкович Каинчинниҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгы кирди. Бу кӱндерде Горно-Алтайсктагы госуниверситет, Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигиниҥ министерствозы ла Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институды Ј. Б. Каинчинниҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлай тергеелер ортодогы билим-практикалык конференция ӧткӱрди.

Конференция «XX чактыҥ учында – XXI чактыҥ башталганында алтай бичиичилердиҥ идейно-художественный бедреништери: Ј. Б. Каинчинниҥ 80 јылдыгына» деп адалган. ГАГУ-ныҥ ректоры Валерий Бабин, АР-дыҥ ӱредӱлигиниҥ министерствозыныҥ баш специализи Екатерина Чандыева, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱлик, культура, јашӧскӱримниҥ политиказы, СМИ ле јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ директоры Николай Екеев, ветерандардыҥ республикан совединиҥ председатели Борис Алушкин туружаачыларга уткуулду сӧстӧриле баштанып, АР-дыҥ эл бичиичизи, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ леауреады Јыбаш Каинчинниҥ јайаан ижиниҥ бийик учуры, текши литератураныҥ ӧзӱмине јаан камааны ла энчиге артырган тереҥ укаа-санаалу чӱмдемелдери керегинде айттылар. Уткуулду сӧзин Государственный Думаныҥ депутады, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Иван Белеков айдып, Алтайда чактар ажыра энчи болуп келген ич-кӧгӱс байлыктарды корулаары ла ӧскӱрери керегинде кичеенер, сананар керек деди. Ӧткӧн чактыҥ 60-70 јылдарында јурукчылардыҥ, бичиичилердиҥ, кӱӱчилердиҥ ле ӧскӧ дӧ јайаан иштӱлердиҥ чӱмдемелдери, иштери ажыра Алтайда чактарла јуулган ич-кӧгӱс байлыктардыҥ ийде-кӱчи «адып» чыккандый болгон. Ол тоодо Јыбаш Каинчин алтай калыкты бойын калык деп сестирген, оморкоткон ойгор санаалу улустыҥ бирӱзи. Јыбаш Бӧрӱкович чӱмдемелдеринде алтай кижиниҥ јаҥ-кылыгын, ӧзӧк-буурында кӱӱн-санаазын чындык ачып кӧргӱскен.

Бичиичиниҥ тӧрӧл јеринеҥ келген ӱредӱчи Алевтина Яграшева уткуулду сӧзинде «тӧрӧл јуртын, оныҥ тегин улузын бастыра телекейге јарлап бичиген бичиичиле јерлештери оморкоп» тургандарын айдып, Јыбаш Бӧрӱковичле узак јылдарга кожо јуртап, оны јайаандык ижинде јӧмӧп јӱрген эш-нӧкӧри Эмилия Ивановнага чечектер сыйлады.

Эмилия Каинчинага сӧс берилерде, ол су алтай тилле бичиичиниҥ нӧкӧрлӧжип јӱрген, база ок јаан јайалталу бичиичилер керегинде солун јетирӱ этти. Јыбаш Бӧрӱкович Сибирьдиҥ атту-чуулу бичиичилери Распутинле, Беловло, Астафьевле (олор база јурт јердиҥ улузы, курч сурактары керегинде бичиген) јакшы таныш болгон, олор айылдап та јӱрген, самаралажып та туратан эмтир. Онойдо ок Азербайджанныҥ, Латвияныҥ ла ӧскӧ дӧ союзный республикалардыҥ бичиичилериле колбулу болгон. Бистиҥ јарлу бичиичилерис Э. Палкин, А. Адаров, Л. Кокышев, К. Тӧлӧсов ло ӧскӧлӧри де јуртта да, калада да јадарда келип туратан. Бойыныҥ ӧйинде Экинур јурттыҥ јиит јайалталары (Борис Туйменов, Шалба Туйменов, Нина Бельчекова ла ӧскӧлӧри де) бичиген чӱмдемелдерин бичиичиниҥ шӱӱлтезин угарга экелетен.

Уткуулдардыҥ кийнинде туружаачылар докладтарга кӧчтилер. Солун докладтарды билимчилер Нина Киндикова, Ульяна Текенова, Татьяна Шастина ла бичиичиниҥ кызы Кемине Каинчина эттилер. Филология билимдердиҥ кандидады Ульяна Николаевна бичиичиниҥ јайаан јолыныҥ бӧлӱктери керегинде куучындап, олордыҥ аҥылуларын чокымдады. Оныҥ айтканыла, эки чактыҥ белтириндеги алтай литературада эҥ тоомјылу ла кӧп иштеген прозаиктердиҥ бирӱзи Јыбаш Каинчин деремнениҥ јӱрӱмин кӧп лӧ тереҥ бичиген эҥ баштапкы бичиичи, бичиичи-философ. Оныҥ јайаандык энчизин бир канча бӧлӱктерге бӧлиирге јараар. Баштапкызы, 1960-чы јылдар – баштапкы куучындары критиктердиҥ ајарузына кирген ле поэзияда баштапкы алтамдар. Экинчи бӧлӱкти 1970-80 јылдарга келиштирер керек. Бу ӧйдӧ оныҥ ӱч бичиги кепке базылган. Алтай ла Сибирьдиҥ литературоведтери Ј. Каинчинниҥ чӱмдемелдерин тереҥжиде шиҥжӱлеерин баштаган.

Ӱчинчи бӧлӱкти 1990-2012 јылдарга апарар керек. Бу јылдарда Јыбаш Бӧрӱковичтиҥ јайаандыгына профессионал литературоведтер ајару эдет. Оныҥ 60 јажына учурлай, статьялардыҥ «Сӧстиҥ јурукчызы» деген јуунтызы чыккан. Ээчидеги 2004 јылда «История алтайской литературы» бичикке кӧп билимчи-литературоведтердиҥ (Р. А. Палкина, Н. М. Киндикова, Т. П. Шастина, Э. П. Чинина) иштери кирген. Бу ок јылдарда Каинчинниҥ јайаан иштериле кандидат диссертацияларын Е. Д. Чандыева ла У. Н. Текенова корулагандар. Јайаандык јолыныҥ тӧртинчи бӧлӱги Ј. Б. Каинчинниҥ литературада артырган энчизине јилбӱлердиҥ такыптаҥ ойгонгоныла колбоорго јараар. Јаҥы бӧлӱкти каинчиноведение деп адаар керек. Бӱгӱнги конференцияны јаҥы бӧлӱктиҥ башталганы да деп айдарга јараар. Бӱгӱн бичиичиниҥ јӱрӱмине ле јайаандыгына бойыныҥ кӧрӱмдериле јаҥыс ла литературоведтер эмес, је ӱредӱчилер ле кычыраачылар база таныштырат. Бу керек алтай литературоведениениҥ каинчиноведение деген бӧлӱгиниҥ тӧс ууламјыларын чокымдаарына, бичиичиниҥ тӧс эп-аргаларыныҥ аҥылуларын, чӱмдемелдериниҥ автобиографиялык јанын илелеерине, ӧскӧ литератураларла колбуларын ширтеерине камаанду болоры јарт.

Тургуза ӧйдӧ каинчиноведениеде эки тӧс ууламјыны чокымдаар керек деп, докладчик айтты. Баштапкызы – бичиичиниҥ прозазын эки чактыҥ белтириндеги алтай литературала колбулу кӧрӧри. Экинчизи – Јыбаш Каинчинниҥ прозазыныҥ тилиниҥ ле стилиниҥ аҥылуларын кӧрӧри. Каинчинниҥ јуук ӧйдӧги јайаандыгы философиялык повестьтериле, куучындарыла аҥыланат. Олор кычыраачыны тереҥиле, философиялык укаа-санааларыла кайкадат. Бичиичиниҥ философиялык кӧрӱминиҥ тӧзӧгӧзинде ончо ло не-немениҥ бирлиги јадат деген укаа-санаа бар. «Јылдыстар когы» ла «Ол јараттаҥ» повестьтер, «Чеден» ле «Кӧзибисте Кӧк-Кайа» деп куучындар ла ӧскӧлӧри де ол бирлик деген укаа-санааныҥ элбек художественный тӧзӧгӧлӧриндий. Олор бичиичиниҥ философиялык бедреништериниҥ турулталарындый.

Филология билимдердиҥ докторы, литературовед Н. М. Киндикова јетирӱзинде Алтайдыҥ ла Туваныҥ бӱгӱнги прозазын тӱҥдештирип кӧргӱсти. Алтайдыҥ ла Туваныҥ бичиичилери эки чактыҥ белтиринде «тудуулу, јарабас» темага баштанган: репрессияга киргендердиҥ салымы, тӱӱкиге, чокымдаза, граждан јууныҥ ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ, онойдо ок ыраак јебрен тӱрк ӧйдиҥ керектерине јаҥы кӧрӱм-шӱӱлте. Ондый тематикага алтай бичиичилер К. Тӧлӧсовтиҥ, А. Адаровтыҥ, Д. Каинчинниҥ романдары ла повестьтери учурлалган. «Ӱстисте Ӱч-Сӱмер» деп романныҥ баштапкы бӧлӱги 1986 јылда чыгарда, оноҥ арыгызы јӱк јирме јыл ӧткӧн соҥында чыккан. Оныҥ шылтактарыныҥ бирӱзи – бичиичи бойына јаҥы жанрла бичиирин баштаганы. Экинчизинде, роман тӱӱкилик керектер керегинде учун, ол материалдарды кыракы шиҥжӱлеер керек болгон. Ӱчинчизинде дезе, бичиичидеҥ ороондо јаҥыртулардыҥ кийниндеги ӧй ӧткӧн чактыҥ тӱӱкизине јаҥы кӧрӱмле кӧрӧрин некеген. Романда ӧткӧн чактыҥ тӱӱкизинде јарлу улус керегинде бичилген. Романныҥ башталганында эки нӧкӧрдиҥ оҥдошпосторы, удурлажулары, кийнинде олор байлар ла јоктулар ортодо тартыжуга кӧчкӧни бичилген. Бир јанынаҥ Ощепковтыҥ бай билези, экинчи јанынаҥ јокту алтай карган Эјийдиҥ ортодо керектер айдылган. Олордыҥ удурлажулары ол ӧйдӧги Алтайда политический керектерле коштой ӧдӱп јат. Политикадагы бу керектерге башка-башка айалгалардаҥ улам јурукчы Чорос-Гуркин, ол ӧйдиҥ байлары Самтар бай, Аргымай, Тобоков кирижип калат.

Туваныҥ литературазында К. Кудажиниҥ, М. Кенин-Лопсанныҥ, Э. Донгактыҥ, А. Даржайдыҥ эпопея-романдары, трилогиялары, тетралогиялары бичилет. А. Даржай бойыныҥ чӱмдемелдеринде репрессияларда, истежӱ-шылуларда ла улусты адарында турушкандардыҥ кинчеги керегинде бичийт.

Јыбаш Бӧрӱковичтиҥ чӱмдемелдеринде кӧп шыра-тӱбек кӧргӧн алтайлардыҥ салымына ӧскӧ кӧрӱм сезилет, деп докладчик темдектеген. Темдектезе, «Кӧстӧриме туулар кӧрӱнзин» деп повестьте ӱч балалу Мызыл Алтайга Казахстанныҥ учы-кыйузы јок чӧлдӧринеҥ јанып јат.

Ј. Каинчин тува бичиичи Эдуард Донгак ок чылап, бойыныҥ «Аба-јыштыҥ балазы» деп куучынында бӱгӱнги кӱнниҥ морально-этический сурактарына баштанат. Бу куучында агашпромхозтыҥ карам-кайрал јок ижиниҥ салтарынаҥ улам, чыккан-ӧскӧн јеринеҥ астыккан Мороҥоттыҥ кӱч салымы јуралган. Аргачылар мӧҥкӱлик мӧштӧрди ле алба-кишти кырганыла коштой, бӱткӱл јуртты јок эдип салгандар. Эдер ижи јок эл-јон таныш эмес калага кӧчкӧн, кӧбизи аракыга баштарын суккан. Ол тоодо јерлештерин, тӧрӧӧндӧрин, јаҥыс кызын јылыйткан Мороҥот арткан. Ондо јӱк кожоҥы, уйады арткан…

Литературовед бу темала бедреништериниҥ турултазында «Јаан биле» деген документ чӱмдемелин бичигенин јетирӱзинде айдат. Ол бойыныҥ повезинде тегин кижи Салдырга Болтошевтиҥ јӱрӱмде, тӱӱкиде чын болгон салымын орныктырып бичиген.

Онойып, Алтайдыҥ ла Туваныҥ прозаиктериниҥ чӱмдемелдериниҥ тематиказы ла курч сурактары, жанрлары башка-башка ла кӧп. Олорды јӱк калыгыныҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолы јилбиркеткен эмес, је анайда ок бӱгӱнги кӱнниҥ курч сурактары, ол тоодо кижиниҥ ле ар-бӱткенниҥ колбуларын философия јанынаҥ шӱӱп кӧрӧри, башка-башка ӱйелердиҥ колбуларын корыыры, кижиниҥ јӱрӱминиҥ ле ӧлӱминиҥ сурактары јилбиркедет.

Бичиичиниҥ кызы, оныҥ јайаан иштерин орус тилге кӧчӱреечи, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ аппарадыныҥ баш специализи Кемине Каинчина Јыбаш Бӧрӱковичтиҥ фотоальбомын тургузары јанынаҥ ижи, адазыныҥ јӱрӱмиле колбулу учуралдарды эске алынганы јилбилӱ болды.

Пленарный бӧлӱктиҥ кийнинде туружаачылар секцияларга бӧлинип иштедилер.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА