Алтайдын Чолмоны

«Кай чӧрчӧктӧрдӧ улу јаан поэзия, агару ӱредӱ»

28.09.2018

Алтайда кӱреҥ кӱс. Сары бӱр. Шак ла бу кӱски кӱндерде Горно-Алтайскта (сыгын айдыҥ 21-22 кӱндери) Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда кайчылардыҥ калыктар ортодогы 15-чи Курултайы ӧтти.

 

Быјылгы Курултай ады јарлу тӧӧлӧс сӧӧктӱ кайчы Табар Анышкинович Чачияковтыҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгына ла онойдо ок Болушты бойыныҥ кӱӱниле эткен улустыҥ (волонтерлордыҥ) јылына учурлалды.

Кайчылардыҥ Курултайын Алтай Республиканыҥ башкарузы, культуразыныҥ министерствозы, таланыҥ калык јайаандыгыныҥ тӧс јери ле кай санадыныҥ «Ээлӱ кай» деген талалык јондык биригӱзи ӧмӧ-јӧмӧ белетеп ӧткӱрди.

Айла кайчылардыҥ Курултайы, кайчы Алексей Калкинниҥ «Маадай Кара» деген кай чӧрчӧги аайынча режиссер Андрей Борисовтыҥ тургускан ойын-кӧргӱзӱзи бир тизӱле ӧткӧнин кӧрӧӧчилер аҥылап темдектедилер. Ӱч-тӧрт кӱнниҥ туркунына эл-јон кайдыҥ, кай чӧрчӧктӧрдиҥ абына, олјозына алдыртканы оморкодулу. Айса болзо, бу ла тӱӱкилик учурлу керектердеҥ кайдыҥ ичкери јолы ачылып, кӧндӱгип барар. Кай, кай чӧрчӧктӧр – калыктыҥ эрјинедий энчи-байлыгыныҥ тайанатан, тудунатан тӧзӧгӧзи болуп јат. Кайчылар дезе олорды ӱйедеҥ ӱйеге улалтып, шак онойып колбулар ӱзӱлбей, ӧзӱмниҥ јолында болгонын темдектеер керек.

Сыгын айдыҥ 21-чи кӱнинде эл театрдыҥ јаан залында ӧткӧн кайчылардыҥ Курултайыныҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында улус, анчада ла јииттер кӧп болды. Олор ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ, педколледжтиҥ, культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱренеечилери, В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ ӱренчиктери, айылчылар, туружаачылар. Шак бу айалга јииттер ортодо кайга јилбӱ јаан болгонын лапту кереледи.

Он беш јылдыҥ туркунына ӧдӱп јаткан Курултайдыҥ амадузы калыктыҥ чактар тӱбинеҥ келген ле јаҥжыккан кӧгӱс байлыгын, кайкалы, оморкодузы болгон кайды чебер корып, ӧскӱрип алары. Онойдо ок база бир јаан учурлу амадузы јаҥы ӧзӱп јаткан јайаан јайалталарды, кайга јолду, јилбилӱ кайчыларды илелеп, ајаруга алып, олорды јаан јолго чыгарары болот. Кай чӧрчӧктӧрдиҥ эмдиги ӧйдӧги бӱдӱмдерин кайлап турган јииттерди аҥылу ајаруга алары база тӧс ајаруда болуп јат.

Јуулгандарды солун тӱӱкилик учурлу керекле РФ-ыҥ Госдумазыныҥ депутады Иван Белеков, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы, јондык биригӱлер, СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, АР-дыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонова уткыдылар.

Ольга Антарадонова јуулгандарды АР-дыҥ башчызыныҥ адынаҥ уткыды. Ол Курултайдыҥ карындаш калыктардыҥ кайчыларын бириктиреечи учуры јанынаҥ элбеде айтты.

Министрдиҥ айтканыла быјылгы Курултайда 50-неҥ ажыра туружаачы эрчимдӱ туружат. Олор Алтай, Хакас, Тыва, Саха (Якутия) республикалардаҥ, Кемеровский областьтаҥ, Забайкальский ла Алтайский крайлардаҥ, Кыргызстаннаҥ. Курултай 7 јашту болчомноҥ ала 70 јашка јетире аксагалдарды чуктап јууды.

Быјыл баштапкы катап кайчылардыҥ Курултайы Россияныҥ албатыларыныҥ тӧрӧл тилдериле кожоҥ-јаҥардыҥ 2019 јылдыҥ кӱӱк айында Москвада ӧдӧтӧн «Этновидение» деген фестивалиниҥ талалык талдашту бӧлӱги болот деп, Ольга Юрьевна айтты. Бу Курултайда «Этновидение» фестивальдыҥ ӱлекериниҥ авторы В. Тихонов (Кировтоҥ) турушты.

Оныҥ кийнинде туружаачыларды, айылчыларды кайчы Табар Чачияковтыҥ кызы Ая, јеени кӧгӧл майман сӧӧктӱ Юрий Монголович Чачияков Јолодоҥ амадап келип уткыдылар. Јеени Юрий: «Кайран таайым канча јылдар туркунына айдуда јӱрген. Ондо кыйын-шыраны кожо ӧткӧн улустаҥ уккан чӧрчӧктӧрин 16 јылдыҥ бажында Алтайына јанып, албатызына јетирген. Таайым чӧрчӧктӧрин тӱни-тӱжи куучындаган. Оогош тужымда, санаама кирет, чӧрчӧктӧрин угуп баштайла, эртен турага јетире чыдашпай уйуктап калатам. Уйкудаҥ туруп келзем, таайым чӧрчӧгин куучындаганча отуратан» — деп, эске алынды.

Табар Анышкиновичтиҥ кызыныҥ айтканыла, адазыныҥ јӱрӱмдик јолы јеҥил эмес болгон. Он јашту уулчак тӱӱкиниҥ кызыл теерменине кирип, Казахстанныҥ кӧс јетпес чӧлдӧринде ада-энезин, эки карындажын јылыйткан. Тӧрт јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына шахтада кӱнниҥ кӧзин кӧрбӧй иштеген. «Адабыс Јер-Алтайына јанып, 12 балазын азырап чыдаткан, таскаткан. Адабыска айса болзо, шак ол кай чӧрчӧктӧрдӧги алып-баатырлар јозок болгон. Бойыныҥ јайаан јайалтазыныҥ шылтузында ол адазынаҥ ла Куукак Сакаровтоҥ уккан чӧрчӧктӧрин албатызына тӧкпӧй-чачпай јетирген» – деп, Ая Табаровна айтты.

Ээлӱ кайчы Куукак Сакаров Оймон алтайдаҥ айдаткан. Бу кайчыныҥ ада-энези Кадын сууныҥ јарадында Тӱргӱндӱ деп јерде јаткан. Куукактыҥ адазыныҥ ады Саамай, майман сӧӧктӱ, база чӧрчӧкчи, 12 балалу кижи болуптыр. Ээлӱ кайчыныҥ чӧрчӧктӧрин кӧп балдар уккан, је олордыҥ ортозынаҥ јаҥыс ла уулчак Табар кӧксине салып алган болуптыр.

Ая Табаровна, Юрий Монголович Чачияков кӧп тоолу тӧрӧӧн-туугандарыныҥ, бала-баркаларыныҥ адынаҥ Курултайды белетеп ӧткӱрип јаткан улуска кайчы Табар Чачияковтыҥ эземин кереестеп, мындый јакшынак учурлу керекти белетеп ӧткӱрип јатканы учун јаан алкыш-быйанын айдып, јииттерге, јайалталарга ичкери ачык јол кӱӱнзедилер.

«Бӱгӱн текши телекейде, онойдо ок Россияда ла Алтайда эл-јон бойыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгуларына, чӱм-јаҥына бурылат. Темдектезе, кажы ла калыкта «Давид Сасунский» болзын эмезе «Калевала» болзын, «Песнь о вещем Олеге» деген туујы болзын, кай чӧрчӧктӧргӧ, туујыларга јилбӱ јаан. ЮНЕСКО-ныҥ јетирӱлериле болзо, бӱгӱн телекейде 29 кай чӧрчӧк ајаруга алынган, темдектелген. Олордыҥ 26-зы Евразияныҥ калыктарыныҥ. Ол јирме алты кай чӧрчӧктиҥ ӱчинчи ӱлӱзиниҥ кӧби алтай цивилизацияга келижет» – деп, Иван Белеков темдектеди.

Вячеслав Уханов бойыныҥ уткуулду сӧзинде талада калганчы 10-15 јылдыҥ туркунына кӧгӱс байлыкты, санатты корыырында, ӧскӱреринде ӧткӱрилип турган учурлу иштиҥ турулталары јанынаҥ айтты. Оныҥ айтканыла, кайчылардыҥ Курултайы 2003 јылдаҥ ала јылдыҥ ла ӧткӱрилет. «Онойып, 2008 јылда бис Курултайдыҥ баштаҥкайыла тӱӱкиде баштапкы катап Россияда материальный эмес культуралык энчи-байлык керегинде Јасакты јарадып јӧптӧгӧнис. Шак бистиҥ баштаҥкайлу ижистиҥ шылтузында тургуза ӧйдӧ культура керегинде федерал јасак белетелет. Бу јасакка материальный эмес культуралык энчи-байлык керегинде бажалык кирер. Ӧдӱп јаткан јылда бис якут карындаштар чылап ок, энчи-байлыгыс болгон кай чӧрчӧктӧрис керегинде јасакты белетедис» — деп, ол айтты.

Эл театрдыҥ фойезинде калыктыҥ колы алтын устары В. Татанаков, А. Чурупов, А. Курманов, М. Кочин, И. Поткин, Л. Поткин, В. Моносов, М. Суртаева, А. Тарбанаев бойлорыныҥ учурлап кееркедип эткен кӱӱлик ойноткыларын кӧрӱге тургустылар. Мында ок Алтай ла Хакас республикалардыҥ јурукчыларыныҥ кай чӧрчӧктӧр аайынча јуруктарыныҥ јайаан иштериниҥ кӧрӱзи болды. Солун кӧрӱни Эл библиотека ла калык чӱмделгезиниҥ тӧс јери ӧмӧ-јӧмӧ белетеген. Курултайдыҥ айылчыларын, туружаачыларын кайчы Т. Чачияковтыҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолыла колбулу кӧмзӧдӧҥ алылган документтер, онойдо ок азыйдаҥ бери ады јарлу кайчылардыҥ сӱр-кеберлериниҥ галереязы јилбиркедип, соныркатты.

Курултайдыҥ кӧрӱ-маргаандары туружаачылардыҥ јаштары аайынча 3 бӧлӱкле 4 ууламјыла ӧтти. Окылу жюриде Т. Шинжин, Н. Шумаров, М. Тельденов, В. Байрышев, Э. Теркишев, А. Калкина, А. Темеев, О. Таннагашева (Кемеровский область), А. Барынмаа (Тыва) ла «Этновидение» фестивальдыҥ ӱлекериниҥ авторы А. Тихонов иштедилер.

Бӱткӱл кӱн туркунына туружаачылар башка-башка площадкаларда ӧткӧн кӧрӱ-маргаандарда эрчимдӱ турушты. Эҥиргери Алтай Республиканыҥ, Якутияныҥ, Тываныҥ, Забайкальский крайдыҥ ла Кыргызстанныҥ кайчыларыныҥ, јайаандык устарыныҥ сӱреен јакшы ойын-концерти болды. Ойын-концерт эл театрдыҥ су-алтай ууламјыла јазалган фонтаныныҥ ӱстинде ӧтти. Кӧрӧӧчилер дезе айландыра агаш айылда очокты эбире отурган чылап отурганы эптӱ ле солун болды.

Кайчылардыҥ Курултайыныҥ баштапкы кӱни мындый кӧдӱриҥиле тӱгенди.

Сыгын айдыҥ 22-чи кӱнинде эл театрдыҥ конференц залында «Кай, санат – эмдиги айалгада јаҥжыккан, культураныҥ ичкери ӧзӧриниҥ тӧзӧгӧзи» деп адалган кӱрее куучын ӧтти.

Кӱрее куучынныҥ туружаачылары кайдыҥ бӱгӱнги айалгазы, аргалары аайынча чыккадый курч сурактарды, онойдо ок кайга ичкери ӧзӧргӧ јарамыкту, тузалу шӱӱлтелер аайынча јетирӱлер эттилер. Кайга ӧрӧ ӧзӧргӧ ӧткӧн ӧйдиҥ байлык ченемелине кӧнӱ тайанары, једимдерди, једикпестерди, ӧҥзӱре сурактарды кӧдӱрип, аайы-бажына ӧмӧ-јӧмӧ чыгары јанынаҥ јолду шӱӱлтелер айдылды.

Кӱрее куучында таланыҥ культуразыныҥ министриниҥ ордынчызы С. Пешперова бу ууламјыда јеткен једимдер, эткен-бӱткен иш јанынаҥ элбеде айтты. Кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайыныҥ јаантайынгы туружаачылары — байлык ченемелдӱ билимчилер — филология билимдердиҥ кандидады, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билим ишчизи А. Конунов, Алтай Республиканыҥ эл кайчызы Т. Шинжин, Кемеровский областьтыҥ шор албатыныҥ аксагалдарыныҥ совединиҥ јааныныҥ ордынчызы Н. Печенина, филология билимдердиҥ докторы, Россияда ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча комиссияныҥ Алтайдагы бӧлӱгиниҥ каруулу качызы Т. Садалова 14-15 јылдыҥ туркунына чокым ууламјыла ӧткӱрилген ишти ол ло аайынча кӧнӱ улалтары јанынаҥ бойлорыныҥ шӱӱлтелерин чокым айттылар.

Кӱрее куучында онойдо ок культураныҥ база бир ууламјызы болуп турган кай аайынча кӱӱнзеген улус база ӧзӧгин ӧйкӧгӧн сурактарын ачык-јарык айалгада кӧдӱрип, ајаруларын ла шӱӱлтелерин айттылар.

Кӱрее куучынныҥ учкары оныҥ туружаачылары резолюцияны јараттылар. Резолюцияда Алтай Республиканыҥ башкарузына кайды јон ортодо, онойдо ок телекей кеминде оныҥ учурын кӧдӱрери, элбедери, јартамал ишти таркадары јанынаҥ шӱӱлте эттилер. Онойдо ок Алтай Республиканыҥ «Об эпическом наследии Республики Алтай» деген јасакка келижип турган кӧдӱриҥилерди акча-манатла јеткилдери керегинде сурак база кийдирилди.

Культураныҥ министерствозына материальный эмес культуралык энчи-байлыкты чеберлеери ле ӧскӱрери, ӧрӧ кӧдӱрери јанынаҥ ишти эрчимделтер, бу ла ишле кожо таланыҥ калыктарыныҥ кайы јанынаҥ ишти кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ улалтар, Россияныҥ башка-башка талаларында ӧдӱп турган кӧрӱ-маргаандарда, фестивальдарда кайчыларга туружарга акча-манатла јӧмӧӧри, болужары јанынаҥ суракты кӧрзин деп шӱӱлте јарадылды.

Калыктыҥ чӱмделгезиниҥ тӧс јерине кай санатты элбеде таркадар амадула буклеттерди, бичиктерди, мультимедийный материалдарды белетеп чыгарары јаҥынаҥ шӱӱлте болды.

Кайчылардыҥ таладагы совединиҥ ижин орныктырары, Сибирьдеги федерал округтагы кайчылардыҥ соведине кирери, кайчылардыҥ су-кадыгы, олорго јеҥилтелер, амыралтага чыгары јанынаҥ јаан иш темдектелди. Онойдо ок кайчылардыҥ скверин јазап, кайчылардыҥ бюсттерин тургузары јанынаҥ јолду шӱӱлте айдылды. Кӱрее куучында Оҥдойдоҥ Алып-Манаш Епишкин культураныҥ ижи, Эл Ойындардыҥ тӱӱкилик јолы, кайчылардыҥ Курултайларыныҥ учуры, айалгазы јанынаҥ ӧзӧккӧ табарар эдип айтты. Оныҥ эш-нӧкӧри Нина Кӱндӱчиновна Оҥдой аймакта культурада узак иштеген байлык ченемелдӱ, су-алтай ӧзӧктӱ эпши. Бу биледе сӱреен байлык материал бар болуптыр. Айса болзо, тӧс јер Н. Епишкинаныҥ кӧмзӧзиле иштеп, бичик белетеп чыгарар. Кӱрее куучында Ногон Шумаров эҥ баштапкы Эл Ойындарда кай чӧрчӧктӧр аайынча тургускан кӧргӱзӱлери јаҥынаҥ элбеде айтты. Шак мындый улустыҥ эрмегин, сӧзин чаракчадаҥ јууп, бичикке салза, тӱӱки-ӱредӱ ченемел мында ине.

Тузалу, турулталу кӱрее куучынныҥ кийнинеҥ Хакасияныҥ ады јарлу узы, кӧп тоолу кӱӱлик ойноткылардыҥ ээзи П. Топоевле сӱреен јилбилӱ јайаандык туштажу ӧтти. Јаан ус албаты ойноткыларыныҥ кажызы ла байлу, ээлӱ, ийделӱ-ырымду, сезимдӱ деп айтты. Калыктыҥ кӱӱлик ойноткыларыла колбулу кеп-куучындарла, чын болгон керектерле таныштырды. Оныҥ кийнинеҥ «Тӱӱкиниҥ ле культураныҥ музейи» деген јондык организация (јааны С. Катынова) јаҥыдаҥ орныктырылган «скиф арфаныҥ» эмезе јадаганныҥ таныштырузын ӧткӱрди. Газеттерде бу арфа јанынаҥ элбеде бичилген. Кыскарта айтса, 2017 јылда С. Катынованыҥ «Реконструкция древней музыки и музыкального инструментария. Скифская арфа V-IV вв. до н.э.» деп адалган ӱлекери президенттиҥ гранттарыныҥ Фондыныҥ экинчи «Сохранение исторической памяти» деген кӧрӱ-маргаанында јеҥӱчил болуп чыккан. Скиф-јадаганды јарлу ус Айдар Чурупов јазап орныктырган. Башадардаҥ чыккан јадаганды Александр Тарбанаев јазаган. База бирӱзин, музейде табылган арфаны, Алексей Енчинов јазаган. Таныштыруда С. Катынова, А. Чурупов, А.Тарбанаев солун кӱӱлик ойноткылар керегинде элбеде куучындадылар. Туружаачылар Айдар Чуруповтыҥ јазаган јадаганыныҥ ӱнин баштапкы катап уктылар. Олордыҥ орныктырулу ижи улалып јаткан болуптыр. Пазырыктаҥ чыккан кӱӱлик ойноткы, јадаган јажыдын устарга, албатызына мынаҥ да ары ачар деп иженери артат. Тӧс јердиҥ амадулары да, ижи де кӧп болуптыр.

Оныҥ кийнинде эҥир базым кайчылардыҥ калыктар ортодогы Курултайыныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазы, јеҥӱчилерди јолду кайралдарыла кайралдаар чӱм-јаҥ ӧтти.

Кайчылардыҥ Курултайыныҥ Грин-Призи Геннадий Самаевке (Улаган) табыштырылды.

Алтай кайчы Табар Чачияковтыҥ эземин кереестеп, туружаачыларга аҥылу сыйларын кайчыныҥ кыстары Ая Табаровна, Раиса Табаровна Чачияковалар Учур Тойдоновко (Улаган), Айдар Саланхановко (кала), Билим Жумабековага (Кыргызстан), Ратибор Ялатовко (кала) табыштырдылар. Алтай кайчы Т. Чачияковтыҥ ады-јолын эзедип јӱрген ле кайчыныҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгыла колбой Алып-Манаш Епишкин база аҥылу сыйла кайралдатты.

Кайчы Николай Сегирткишев Табар Чачияковтыҥ «Кан Алтын», «Јылаҥаш-Уул» деген кай чӧрчӧктӧрин кайлап, база аҥылу сыйла кайралдатты.

Кайдыҥ «Ээлӱ кай» деген талалык јондык организациязы Суркун Албановты (кала) аҥылу сыйла, аргымак атла кайралдады.

Курултайдыҥ «Кайдыҥ бӱдӱмдери», «Ӧмӧликле кайлаарында кайдыҥ бӱдӱмдери», «Чӧрчӧкти оосло уткаалап айдары», «Кай санат» деген ууламјыларда бойлорыныҥ јаштары аайынча кӧп тоолу јеҥӱчилдер байгалу јерлерге чыгып, кайралдатты.

Курултайды ыраак јерлердеҥ келген айылчылар бийик баалады. Кайга кай чӧрчӧктӧргӧ, кайчыларга ачык јол кӱӱнзедилер.

 

Кайчылардыҥ Курултайыныҥ јеҥӱчилдери

Кайлаарыныҥ бӱдӱмдери

9 јаштаҥ ала 15 јашка јетире

1-кы јерде – Арчын Иртаев (Кош-Агач аймак)

2-чи јерде – Ырысту Адатов (Оҥдой аймак)

16-даҥ ала 21 јашка јетире

1-кы јерде – Эркул Чулунов (Улаган)

2-чи јерде – Эзендей Балбин (Культура ла санаттыҥ колледжи)

3-чи јерде Арутай Адабасов (Балдардыҥ Кан-Оозындагы санат школы)

22 јаштаҥ ӧрӧ

1-кы јерде – Дмитрий Сафьянов (Хакасия)

2-чи јерде – Байрам Малчинов (Кош-Агаш аймак)

3-чи јерде – Алексей Тыдыков (Кемерово область)

3-чи јерде – Артем Пикин (Ямало-Ненецкий АО)

Ӧмӧликле кайлаарыныҥ бӱдӱмдери

1-кы јерде – «Алтын Кӱӱ» образцовый фольклорлык ӧмӧлик (башкараачызы Э. Теркишев, Кан-Оозында балдардыҥ санат школы)

2-чи јерде – «Јаш канат» образцовый ӧмӧлик (башкараачызы А.Темеева, Улаганда балдардыҥ санат школы)

3-чи јерде – «Арчын» ӧмӧлик (Моты-Оозы, орто школ)

Чӧрчӧкти оосло уткалап айдары

1-кы јерде – Наталья Енчинова (Улаган)

2-чи јерде – Салчак Наачын ( Тыва)

3-чи јерде – Нурзат Айдаркулова (Кыргызстан)

Кайлаар санат

9 јаштаҥ ала 15 јашка јетире

1-кы јерде – Василий Ильмеков (башкараачызы Э. Теркишев, Кан-Оозында балдардыҥ санат школы)

2-чи јерде – Эжер Чурекенов (башкараачызы А. Шаудуров, Кош-Агашта балдардыҥ санат школы)

3-чи јерде – Радий Кобенов (башкараачызы Алан Темеев, Улаганда балдардыҥ санат школы)

16-даҥ 21 јашка јетире

1-кы јерде – Ойгор Теркишев (башкараачызы Э. Теркишев, Кан-Оозында балдардыҥ санат школы)

2-чи јерде – Данил Данжеев (Барнаул, АлтГАКИ)

3-чи јерде – Учур Тойдонов (Улаган)

22 јаштаҥ ӧрӧ

1-кы јерде – Байыр Турлунов (Горно-Алтайск)

2-чи јерде – Айдар Саланханов (Горно-Алтайск)

3-чи јерде – Маадий Калкин (Кан Оозы)

 

 

 К. ПИЯНТИНОВА

 С. Колдыринниҥ фотојуругы