Алтайда – хакас элдиҥ театры

09.10.2018

Алтай Республикага ӱлӱрген айдыҥ баштапкы кӱндеринде Хакас Республиканыҥ драма ла албаты кӱӱзиниҥ «Читiген» деп ады јарлу театрыныҥ гастрольдоры карындаш эки калыктыҥ талалар ортодогы культуралык колбулары аайынча јарадылган јӧптӧжӱле ӧтти.

Туулу Алтайдыҥ кӧрӧӧчилерине телекейде ады-чуузы чыккан «Читiген» театр «Сумасшедший Муклай» (режиссер С. Потапов) деген драмалык ойынды, болчомдорго дезе «Кто украл светофор?» деп чӧрчӧкти кӧргӱсти. Онойдо ок «Читiген» театрдыҥ калык чӱмделгезиниҥ «Айланыс» деп атту-чуулу јайаан ӧмӧлиги «Чолпан Чылтыс» («Таҥ Чолмон») деп адалган ойын-концертин јаанга-јашка сыйлады.

«Сумасшедший Муклай» деп ойын-кӧргӱзӱни јарлу якут режиссер Сергей Потапов тургусты. Ойын-кӧргӱзӱ якуттардыҥ оморкодузы, якут элдиҥ чӱмделгезин јакшы билер, онойдо ок филолог, этнограф, литературовед Платон Ойунскийдиҥ «Слова «Сумасшедшего Никуса», произнесенные перед сожжением его белогвардейцами» деп адалган куучыны аайынча тургузылган.

Платон Ойунский алкы бойы XX чактыҥ бажында ӧткӧн граждан јууныҥ керечизи ле туружаачызы. Автордыҥ куучыныныҥ тӧс сӱр-кебери јӱрӱмде болгон кижиниҥ салымы аайынча бичилген. Ол кыйнадып, отко кӱйдирилген.
Автор бойы репрессияга алдыртып, 1939 јылда божогон. Куучын тӧс сӱр-кебердиҥ айдынган тӧрт бӧлӱктеҥ турган куучын-эрмектеҥ турат. Платон Ойунский улустыҥ кӧксине, јӱрегине ойгор шӱӱлтечи-билеечиниҥ јарт ла чокым, је тереҥ учурлу сӧстӧриниҥ, шӱӱлтелериниҥ ийдези кыйалтазы јогынаҥ конор, ӧрӧ ӧзӧргӧ ийде алынар деп иженген, бӱткен.

Ол куучынды 1923 јылдыҥ сыгын айында Ялтада бичиген.
«Сумасшедший Муклай» деген ойын-кӧргӱзӱ Уралдыҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ театрларыныҥ јайаан иштериниҥ эҥ артыгы деп адалган. Ол эл театрлардыҥ «Алтан Сэргэ» деп калыктар ортодогы III фестивалиниҥ јеҥӱчили болуп чыккан.
Ойын-драманыҥ тӧс сӱр-кеберин, Муклайды, тенек, кириш-чыгыш деп адап салган. Је ол ӧскӧ улустаҥ аҥылу. Јӱрген ӧйине эптешпей, келишпей шыралап јаткан шыразы мында болуптыр. Шак ла бу ӧйдӧ оныҥ ӧзӧги, кӱӱн-санаазы јайым, кӧрӱми чек ӧскӧ. Санаазы тутак Муклай билеечи, сезеечи кижи, кыска, је сӱӱшле, тереҥ учурла, јаркындалган, ойногон јӱрӱмди кожоҥ кептӱ јӱрӱп салган.

«Читiген» театрдыҥ актерлоры чындык ойыныла коркышту чактыҥ, ӧйдиҥ сӱр-кеберин толо кӧргӱстилер. Кату чактыҥ јолына учураган ла улусты карамы јогынаҥ баскан, јоголткон, сындырган. Мында граждан јуу-чактыҥ тӱбегине учурап соктыртканы ла кижиниҥ ӧзӧгинеҥ чыккан «ачу кыйгызы» табарыжат. Муклайдыҥ ару ӧзӧги, ак санаазы, јымжак кылык-јаҥы јӱрӱмдеги улустыҥ кату-казыр, килеерин билбес кылык-јаҥына удура туруп, оныҥ аайы-бажына чыгат.
Муклай керегинде ойын-кӧргӱзӱниҥ учы кунукчылду. Је јӱрӱмде ойгор шӱӱлтечилердиҥ јӱрӱми кандый да ӧйдӧ тӱс, јеҥил болбогон ине. Чынды, чындыкты айдаачы улус шоодылганда ла болгон деп, бу кӧргӱзӱ база катап кӧргӱсти. Муклай тегин ле кижидий кижи болгон. Је бир катап оныҥ айыл-јуртына мылтык-бычакту улус келген. Кажы ла кижи бойыныҥ јӱрӱминде јолын талдап јат. Ак-чек, ару санаа, чындык учун јӱрӱмин де кысканбас. Је база та кем де јӱрӱминиҥ арузын, јарыгын баалабай, кара јанына тартылат. Оноҥ ӧрӧ ойто турары база каруулу керек. Тенек деген Муклайдыҥ керсӱ, баланыҥ ару телекейиндий ич-телекейи јалтаныш јогынаҥ салымныҥ бергенине удура базат.
Якут режиссер Сергей Потапов Абаканга амадап келип, мындагы театрдыҥ јайаан ӧмӧлигиле ойынды тургусты. Режиссердыҥ да, актерлордыҥ да јайалталары тыҥ.

Муклайды актер Алексей Сагатаев, оныҥ эпшизин Виктория Колгарова, кызыл командирди Хакас Республиканыҥ нерелӱ артизи Валерий Боргояков бийик кеминде ойнодылар. Онойдо ок Хакас Республиканыҥ нерелӱ артизи Клавдия Топоева, Элмира Аманбаева, Евгения Костякова, Вероника Имандаева, Олег Чебодаев, Каскар Чаптыков, Виктор Сагалаков, Ильбеккан Асочаков тыҥ ойнодылар.
«Сумасшедший Муклай» деп ойынды кӱӱле Олег Чебодаев кеелеген. Куучынды хакас тилге Александр Котожеков кӧчӱрген. Сӱреен солун ойын-кӧргӱзӱ болгон, јаҥыс ла кӧрӧӧчилер ас болгоны карамду.
Хакасияныҥ драма ла албаты кӱӱзиниҥ «Читiген» театрыныҥ «Айланыс» деп фольклорлык ӧмӧлиги телекейдиҥ башка-башка ороондорында јирме јылдаҥ ажыра једимдӱ јорыктап, хакас элдиҥ кай чӧрчӧктӧриле, тӱӱкилик јаҥарыла, алкыштарыла, кӧдӱриҥилӱ кожоҥдорыла таныштырат.
Јайаан ӧмӧликтиҥ артисттериниҥ кажызы ла калыктыҥ кӱӱлик ойноткыларыла ойноп, бијелеп, кожоҥдоп, кокыр, чечен јаҥарыла кӧрӧӧчилерди олјолойт.

«Айланыс» ансамбльдыҥ «Чолпан чылтыс» деп ойын-концертинде хакас элдиҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥы, алкыштары, байрамдары толо ло јаркынду кӧргӱзилди. Онойдо ок качан да, кандый да ӧйдӧ јаанныҥ-јаштыҥ сӱӱген кожоҥдорыныҥ јакшызын, кеенин шак бу кожоҥдорыла (кожоҥ-хиттер) «Айланыс» Европаныҥ, Азияныҥ кӧрӧӧчилерин кайкадып, кӧӧрӧдип турганы јолду болуптыр.

Ансамбльдыҥ артисттери бастыра јанынаҥ јайалталу. Темдектезе, Хакасияныҥ санадыныҥ нерелӱ артисттери Александр Саможиковтыҥ, Олег Чебодаевтиҥ, Хакасияныҥ нерелӱ артизи Степанида Саможикованыҥ бойлорыныҥ чӱмдеген кожоҥдорын кӧрӧӧчилер изӱ колчабыжула уткыды. Артисттер Ирина Чугунекованыҥ, Евгения Костякованыҥ, Валерия Топоеваныҥ коологон ӱндери тыҥытту болды. А. Саможиков, О. Чебодаев кайлады, ӱндери кӧксинеҥ кӱркӱреп чыгып јатканын јаҥыс кайкаары артат.

«Айланыс» ансамбльдыҥ туружаачыларына быйанду сӧстӧрин Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ адынаҥ РФ-тыҥ нерелӱ артизи Ираида Охрина, Россияныҥ Театрал биригӱзиниҥ Алтайдагы талалык бӧлӱгиниҥ јааны Светлана Тарбанакова, Кан-Оозы аймактыҥ ветерандарыныҥ јааны Александр Матыков, Моты-Оозыныҥ «Кӱреелей» јайаан ӧмӧлиги уткыдылар.

Александр Матыков бойыныҥ уткуулду сӧзинде 2013 јылда республикадаҥ бир бӧлӱк ветерандар хакас элдиҥ Тун байрамында турушканы јанынаҥ элбеде куучындады. Ол јол-јорык керегинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте јарлалган эди. «Кӱреелейдиҥ» эпшилери јаҥарын учурлап кожоҥдоды. Бу ойын-концертке Кан-Оозы аймактаҥ јирмедеҥ ажыра улус келгени солун болды.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина