Алтайдын Чолмоны

Алтын сӱрлӱ Алтай — ӱредӱчилердиҥ јайаандыгында

09.10.2018

Улаганда тоолу кӱндер кайра ӱредӱлик ишчилериниҥ јайаандыгыныҥ бичиичи Л. В. Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгына учурлалган «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деп адалган талалык байрамы ӧтти.

Ӱредӱлик устарыныҥ јайаандык ижине учурлалган байрамды Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы, ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер республикан институды ла «Улаган аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязы ӧмӧ-јӧмӧ белетеп ӧткӱрди.

Алтай тилге, чӱмдӱ сӧскӧ учурлалган кӱски байрамныҥ амадузы – ӱредӱчилердиҥ иштеп јаткан ижи аайынча ичкери ӧзӧрин јӧмӧп болужары. Онойдо ок таҥынаҥ јайаан иштӱ, бедиренип, ченеп иштеп јаткан ӱредӱчилерди илелеп, олордыҥ баштаҥкайлу ижин бастыра јанынаҥ јӧмӧӧри. Школго баргалак балдардыҥ ӱредӱзинде, баштамы ла тӧс школдордо алтай тилди ӱредеринде байлык ченемелди илелеп-ылгаштырары, балдардыҥ тӧрӧл тилине јилбӱзин, байлыгыла оморкоорын керектӱ кемине чыгарары. Ӱренчиктерге тӧрӧл алтай тилиниҥ тазыл-тамырына, јаҥжыгуларына тайанып, ӧрӧ ӧзӱмниҥ, ачык ла јаан јолдыҥ аргалары шак бу эрјинедий байлыкта деп јартап, олордыҥ кӧксине салары. Тӧрӧл тилди чеберлеп, байыдып ӧскӱрериле колбулу сурактарда ада-энелер, јондык эрчимдӱ туружары бу байрамныҥ база бир тӧс амадузы болуп јат.

Фестивальдыҥ ижинде таланыҥ он муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ текшиӱредӱлик организацияларынаҥ јӱске шыдар ӱредӱчилер турушты. Байрамныҥ туружаачыларыныҥ тоозында школго баргалак балдардыҥ ӱредӱлик организацияларыныҥ таскадаачылары, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери, тӱӱкиниҥ, технологияныҥ ӱредӱчилери, ӱредӱчи-библиотекарьлар, ӱренчиктер, ада-энелер, јондык организациялар. Тилдиҥ, сӧстиҥ байрамыныҥ туружаачыларын Улаган аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели Н. Санин, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ баш специализи Е. Чандыева, Улаган аймактыҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ јааны Ю. Кучалу, бичиичи, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, «Солоҥы» журналдыҥ баш редакторы К. Тепуков уткыдылар.

Ӱредӱлик организациялардагы ада-энелердиҥ комитеттериниҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ турушты. Ада-энелер балдары тӧрӧл тилиниҥ учурын баалап, тил байлыгыла оморкоп ӧзӧрин база јакшы оҥдоп, бу керекте акту кӱӱндеринеҥ турушкан деп айдарга јараар. Олордыҥ ады-јолдорын адап ийели. Кош-Агашта Л. И. Тюкованыҥ адыла адалган тӧс школдо ада-энелердиҥ комитединиҥ јааны Зинаида Керексибесова, Белтирдеги тӧс школдоҥ Марина Диятова, Улагандагы баштамы текши ӱредӱлик школдо балдары ӱренип турган Айана ла Алан Темеевтер, онойдо ок «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ассоциациязы» деген јондык организация ла таҥынаҥ аргачы В. Саксаева. Ол бойыныҥ «Пазырык» деп таҥынаҥ јуунтызыла таныштырды.

Тил – албатыныҥ текши байлыгы, оны корыыры, керектӱ кемине кӧдӱрери, јаан-јаш тӧрӧл тилим ырыс-кежигим деген учурлу сӧстӧр алтай кижиниҥ кӧксинеҥ чыгар учурлу. Шак мындый кычырулу байрам ӧйинде балдардыҥ сӱӱген бичиичизи Кӱлер Тепуков, ӱлгер чӱмдеечи Сурна Белешева 5-7 класстардыҥ ӱренчиктериле тушташты. Балдар бу туштажудаҥ кӧп тузалу ла солун јетирӱлер алды. Јайаан јайалталар бойлорыныҥ чӱмдеген ӱлгерлерин кычырарда, балдар јараш, чӱмдӱ, јымжак тилиниҥ кӱӱзин, байлыгын бойлорына ачтылар.

Туулу Алтайга, тӧрӧл тилге, калык чӱмделгезине учурлалган байрамда ӱредӱчилердиҥ јайаан иштери ӱч ууламјыла кӧргӱзилди. «Јебрен Алтай – тӱӱкилик кабай» деген уууламјыда туружаачылар тӱӱкиликке, калык чӱм-делгезине, краевед материалдарга тайанып, бойлорыныҥ тургускан ӱредӱге болушту методикалык пособиелериле, ӱредӱлик программаларыла, ӱлекерлериле, тизӱ урокторыла, урокто эмес ӧйдӧ ӧткӱрип турган ӱредӱзиле таныштырдылар. Бу ууламјыдагы тӧс амадулардыҥ бирӱзи – једимдӱ, јарамыкту, озочыл ченемелди элбеде таркадары, јартаары, кӧргӱзери деп айдарга јараар. Мында ӱредӱчилер, таскадаачылар бойлорыныҥ ижиндеги ченемелиле таныштырып, билериле-билгириле, јайаан иштериле ӱлешти. Темдектезе, Кӧксуу-Оозы аймакта Сугаштагы орто тӧс школдыҥ ӱредӱчилери болчомдорды детсадтаҥ ала калыктыҥ культуралык ӱредӱзиле таскадып, ӱредип јаткан јайаан ижиле таныштырды. Калыктыҥ культуралык ӱредӱзин ӱредӱликтиҥ башка-башка бӧлӱктеринде улалтары кыйалтазы јок ээжи болуп јат. Ол ӱредӱ «Биле – болчомдордыҥ садиги –баштамы школ», «Баштамы – тӧс школ», «Тӧс – јаан школ» деген чийӱчекле ӧдӧр учурлу.

Кош-Агаш аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ӧмӧлиги јайаан ижин бир аай чук кӧргӱсти. Олор методбиригӱниҥ ижиле таныштырды. Онойдо ок алтай тилдиҥ ле литератураныҥ таныштырузын ӧткӱрдилер. Кан-Оозы аймакта Мӧндӱр-Сокконныҥ тӧс школынаҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Н. Евтифеева краевед музейдиҥ ле школдыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижин тӧзӧӧри јанынаҥ иштиҥ байлык ченемелиле таныштырды. Ол И. В. Шодоевтиҥ адыла адалган краевед музейдеҥ алылган солун таныштыруларды база кӧргӱсти.

Бу ла ууламјы ӧйинде туружаачы-лардыҥ ижине керектӱ мастер-класстар ӧтти. Ӱредӱчилер Улаган аймакта Јазулудагы тӧс школдыҥ алтай тилдиҥ ле технологияныҥ ӱредӱчилери А. Кобенова ла А. Темдеков бир урокто тилге ле технологияга таскадар иштерди јаҥыс уунда тузаланып ӧткӱрери аайынча мастер-класс ӧткӱрдилер. Байрамныҥ туружаачылары солун ӱредӱни бийик баалады.

Республикан классический лицейдеҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Ю. К. Баграшева бичиичи И. В. Шодоевтиҥ јӱрӱмдик јолы, јайаандык ижи аайынча ӧткӱрилген шиҥжӱлӱ ижиле, ченемелиле таныштырды. Ӱредӱчи дезе И. В. Шодоевтиҥ чӱмдемел энчи-байлыгы аайынча бойыныҥ белетеген дискиле, «Туулу Алтайдыҥ бичиичилери» деген альбомыла таныштырды.

Оҥдой аймактыҥ школдорыныҥ ӱредӱчилери Л. Сарлаева, М. Бибиева алтай тилдиҥ урокторына јаҥы эп-аргаларды кийдирери јанынаҥ ченемелдериле ӱлешкен.
Јурт јердиҥ школдорында чалканду калыктыҥ бойыныҥ јаҥжыккан культуразын чеберлеери јанынаҥ Турачак аймакта Курмач-Байголдогы текши школдоҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи М. В. Сумачакова јетирӱ этти.
Урокто эмес кӧдӱриҥилерди ӧткӱрери јанынаҥ байлык ченемелиле Шыргайтыныҥ, Улаганныҥ, Камлактыҥ тӧс школдорыныҥ ӱредӱчилери З. Боделукова, М. Кеденова, А. Мехова ӱлештилер.

«Алтайыс – устардыҥ тӧрӧли» деген база бир ууламјыда ӱредӱчилердиҥ таҥынаҥ бойлорыныҥ белетеген јайаан иштериниҥ (јуруктар, аш-курсак, кеп-кийим, кийистеҥ, агаштаҥ ла о. ӧ. эдимдер) кӧрӱ-таныштырузы ӧтти. Школдордыҥ ӧмӧликтери алтай аш-курсакты, сӧӧктӧҥ, кийистеҥ белетеген ойынчыктарды, алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдери аайынча јураган јуруктарды, ӱренчиктердиҥ шиҥжӱлӱ иштерин ле о.ӧ. элбеде кӧргӱстилер. Темдектезе, Оҥдойдоҥ балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ ӱредӱчизи Б. Киндиков бойыныҥ јураган јуруктарыла, ӱлгерлик јуунтыларыла таныштырды.

Бу ууламјыда кийистеҥ эдимдерди белетеери аайынча ӱредӱ ӧткӧн. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ кӧрӱлерин корыыр тужында јилбилӱ ойын-кӧргӱзӱлер коштой ӧткӧни база солун болды.
«Алтай керегинде чӱмдӱ сӧс» деген ууламјыда ӱренчиктер ле ӱредӱчилер эрчимдӱ турушкан. Бу ууламјыныҥ туружаачылары алтай бичиичилердиҥ ӱлгерлерин, бойлорыныҥ чӱмдемел-дерин кычырып, алкыштарды айдып, јаҥарлады.

Темдектезе, Улаганныҥ школыныҥ ӱренчиги Урмат Суртаев бойы чӱмдеген «Эзен ле Эркелей» деп чӧрчӧгиле таныштырган. Улаганнаҥ 1-кы класста ӱренип турган Дмитрий Акимов Л. Кокышевтиҥ ӱлгерин эске кычырды. Дмитрий бу ууламјыда јажыла эҥ оогош туружаачы болды.
Сугаштыҥ школыныҥ ӧмӧлиги, онойдо ок Моты-Оозынаҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи А. Котонова јаҥарлады. Јаҥар кожоҥныҥ кӱӱзи, кеени ончо улусты кайкатты.

Ӱредӱчилердиҥ јайаандыгыныҥ «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деп адалган талалык байрамы таланыҥ ӱредӱлик системазыныҥ ончо ишчилери бирлик ийделӱ, амадулу иштеп јатканын јарт кереледи. Олор алтай культураны, тӧрӧл тилди, јаҥжыгуларды мынаҥ да ары ӧзӱмдӱ јолло апарарга иштейт. Келер ӱйелерге артыргызатан энчизи, байлыгы шак мынызы деп, олор јакшы билер ине.

Ӱредӱчилердиҥ јайаандыгыныҥ «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деген республикан байрамыныҥ јеҥӱчилдери ле призерлоры:
«Јебрен Алтай – тӱӱкилик кабай» деген ууламјыда:

1-кы јерде – Кош-Агаш аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ӧмӧлиги;
2-чи јерде – М. Евтифеева (Мӧндӱр-Сокконныҥ тӧс школы); Сугаштыҥ орто тӧс школыныҥ ӧмӧлиги;
3-чи јерде – З. Боделукова (Шыргайтыныҥ тӧс школы), А. Темдеков, А. Кобенова (Јазулуныҥ текши школы), С. Тектиева (Јолоныҥ тӧс школы).

Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ Быйанду самараларыла Ю. Баграшева (РКЛ), Е. Шемдышева (Беш-Ӧзӧк). М. Сумачакова (Курмач-Байгол) кайралдатылар.
«Алтайыс – устардыҥ Тӧрӧли» ууламјыда:
1-кы јерде – Кош-Агаш аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ӧмӧлиги; Кош-Агаш аймактыҥ ада-энелери;
2-чи јерде – Сугаштыҥ орто тӧс школыныҥ ӱредӱчилериниҥ ӧмӧлиги; Улаган аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ӧмӧлиги; Улаган аймактыҥ ада-энелери;
3-чи јерде – Кан-Оозы аймактыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ӧмӧлиги; И. Петлина, А. Сумачакова (В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназия).

«Алтай чӱмдӱ сӧс» ууламјыда:
1-кы јерде – А. Котонова (Моты-Оозыныҥ тӧс школы);
2-чи јерде – Айдыҥ-Ай Темеева (2-чи класс, Улаган), Расул Акчинов (10-чы класс, Чибит);
3-чи јерде – Ырыс Тойлонов (Чибиттиҥ тӧс школыныҥ ӱренчиги), Милана Чалчикова (Јазулуныҥ текши школыныҥ ӱренчиги).

Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ Быйанду самаралары иштеги јеткен једимдери, ижине чындыгы учун Б. Киндиковко (Оҥдойдо балдардыҥ јайаандыгыныҥ тӧс јериниҥ ӱредӱчизи), А. Уванчиковага (Оҥдойдо баштамы школдыҥ ӱредӱчизи) табыштырылды.

К. ПИЯНТИНОВА