Алтайдын Чолмоны

Аракыдаш јакшыга экелбес

09.10.2018

Кажы ла кӱн аракы ичер кӱӱни келип турганы — ӧй ӧткӧниле тыҥып туратан јаантайынгы оору.
Ол кижиниҥ эди-канына, кылык-јаҥына, сагыжына, тынына ла јон ортозында јӱрӱмине јаан каршузын јетирет.

Россияда аракыдаш азыйдаҥ бери курч национальный сурак болуп јат. Роспотребшиҥжӱниҥ 2016 јылда ӧткӱрген шиҥжӱзиле, орооныста јаткан бир кижиге јылына 10 литр аракы (јӱк этанол) келижет. Бу кӧргӱзӱле орооныс телекей ичинде тӧртинчи јерде. Аракыдаштыҥ бажында эдилген керектердиҥ тоозы база чочыдулу. Бастыра тап-эрик бускан кату учуралдардыҥ 90 проценти аракы ичкениле колбулу. Јолдордо болгон јеткерлердиҥ — 60%-и. Орооныста 3 миллион кире кижи аракызак деп чотолып турган. Чынынча айтса, олордыҥ тоозы оноҥ канча кире кӧп.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ ла су-кадыкты корыырыныҥ министерствозыныҥ баштаганыла, сыгын айдыҥ 11-чи кӱнинде темдектелип турган Эрӱӱл јӱрериниҥ бастырароссиялык кӱнинеҥ ала ӱлӱрген айдыҥ 3-чи кӱнинде темдектелип турган Аракыдашла тартыжарыныҥ телекейлик кӱнине јетире Эрӱӱл јӱрериниҥ айлыгы ӧткӱрилди.
Бу ок сурактар ӱлӱрген айдыҥ 2-чи кӱнинде психиатрический эмчиликтиҥ туразында су-кадык јӱрӱм јеткилдеер тӧзӧлмӧлӧр ортодо ӧткӧн тегерик столдо шӱӱжилди. Ондо су-кадыктыҥ, јондык, ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧрдиҥ, силовой структуралардыҥ, духовенствоныҥ ла элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ улузы турушты.

Кижи аракыдашка кирбезин деп, эҥ ле озо чеберленериле колбулу иштер ӧткӱрзе торт. Тергеебисте бу суракла колбулу кӧп иштерди су-кадыкты корыырыныҥ «Врачебно-физкультурный диспансер» деп тӧс јери ӧткӱрет. Оныҥ јааны АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ штаттагы эмес баш специализи Татьяна Ередеева эрӱӱл јӱрериниҥ айлыгында ӧткӱрилген иштер керегинде јетирӱ этти. Бу ӧйдиҥ туркунына медишчилер аракыныҥ су-кадыкка каршузы керегинде элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар ажыра куучындап, каланыҥ кӧп улус јуулып турган јерлеринде јетирӱлерлӱ чаазындар ӱлеп, јартамалду иштер ӧткӱрди. Эмчилик ле ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧрдӧ јуундар, эрӱӱл болорыныҥ урокторы, ачык-јарык куучындар ӧткӱрилген, аракыла колбулу айалганы шиҥдеген сурактарга улустаҥ адын адабастаҥ каруулар алылган.

АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ штаттагы эмес баш психиатр-наркологы, республикан психиатрический эмчиликтиҥ баш врачы Ирина Карпованыҥ јетиргениле, 2017 јылда тергеебисте специалисттердиҥ ајарузына 1673 аракычы кижи кирген. Бу тоо, 2015 јылдагызына кӧрӧ, 15,8 процентке астап калган. Јаантайын ичип туратан јашӧскӱрим ајаруга кирген учуралдар 2017 јылда темдектелбеди.
2017 јылда республикада алкоголизмле оорыган 155 кижи темдектелди (2016 ј. — 145). Наркопатологияныҥ ижинде кӧп сабада аракыдашла колбулу оорулар болот. Оорыгандардыҥ тоозы анчада ла Турачак, Чой, Кош-Агаш ла Улаган аймактарда кӧп.

Бӱгӱнги кӱнде бу оорула удурлажар башка-башка эп-аргалар бар. Је кыска ӧйдиҥ туркунына эмденип алатаны олордыҥ ортозында јок. Эмдееринде јаҥыс ла эмчиликтиҥ специалисттери иштеер эмес, је онойдо ок оору кижиниҥ тӧрӧӧн-туугандарыныҥ, јуук улузыныҥ болужы ла оныҥ бойыныҥ эмденер кӱӱни болор керек.
Роспотребшиҥжӱниҥ специализи Марина Бугреева тергееде аракы садарыныҥ ла токсикологиялык айалгалар аайынча шиҥжӱ иштердиҥ турулталарын јарлады. Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери спирттӱ суузындар садар јерлерде 152 шиҥжӱ-иш ӧткӱрди, 186 суузын талдалып шиҥделген. Ижинде јастыралар учун 184 муҥ салковой акча штраф-тӧлӧмир тӧлӧдӧтӧн административный 78 протокол тургузылган. Тергеебисте ончо химический не-немеле корондолгон учуралдардаҥ аракыла корондологондоры ӱчинчи јерде турат (угарный газ ла эмдерле корондолгоныныҥ кийнинде). Мыныла колбой айалга эмеш оҥдолгон деп айдарга јараар. Нениҥ учун дезе, ӱч јыл кайра аракыла корондолгон учуралдар бу тооломдо эҥ кӧп болгон. Аракыла корондолгон учуралдардыҥ кӧбизи кижиниҥ ӧлӱмине экелет.
Аракыдашты токтодорында, кирелендиреринде санаа-шӱӱлтелериле онойдо ок Россияныҥ МВД-зыныҥ Горно-Алтайсктагы бӧлӱгиниҥ јааны полицияныҥ подполковниги Ярослав Сапаров, каланыҥ администрациязыныҥ эр кемине јетпегендердиҥ керектери ле олордыҥ тап-эриктерин корыыры аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Светлана Карамян, Макарьевский храмныҥ абызы Фёдор Кытманов ла о. ӧ. ӱлештилер.

Ирина Карпованыҥ айтканыла, калганчы ӱч јылдыҥ кӧргӱзӱлериле болзо, аракыдашла оорыгандардыҥ тоозы астайт. Је ондый да болзо, аракыдашты болдыртпазына, оноҥ чеберленерине бир уунда оноҥ кӧп государстволык, јондык, экономикалык, медикалык, психолого-педагогикалык, психо-гигиенический керек-јарактар ла иштер ӧткӱрилер керек.
Бу ӧткӧн тегерик стол ӧйинде магазиндеринде аракы сатпай турган Кулады јурттыҥ ады база ла адалды. Олордыҥ «Кызыл Кулады» деп айтканында оморкогонду ба, кайкаганду ба ӱн билдирип турды. Валентина Паянтинова баштап ӧткӱрген Куладыдагы эрӱӱл јӱрериниҥ јозок-темдегиле чындап та оморкогодыйыс. Магазинде аракы сатпай турганы, кандый да болзо, јакшы эмей. Азыйда кӧлӱктер ас тушта бистиҥ эр улуска ол чын да токтоду болгон. Бӱгӱнги кӱнде деремнеде кажы ла экинчи кижи кӧлӱктӱ. Алдында аракы деп ичкени кӧп учуралдарда технический спирт, суррогаттар болгон болзо, эмди магазиндерде эҥ ле кӧрӱнер јерде башка-башка сорт-бӱдӱмдӱ, ӧҥ-будукту, маркалу аракылар толтыра. Ӧзӧккӧ бойы тӱжӱп эмезе јерлештерине телефон согуп, саттыртып аларга не де эмес. Ондый да болзо, јурттагы магазиндерде беленинче аракы сатпай турганы кандый јакшы! Оноҥ до ары мындый ла болзын.

Бӱгӱнги јашӧскӱрим аракыга тыҥ јӱткибей турган деп билдирет. Нези јакшы — кеминеҥ ажыра ичеле, чочколонып, уйатка тӱжӱп јӱрерге?.. Эмдиги ӧй — камык јилбилӱ аргалардыҥ ӧйи. Аракыдаардыҥ ордына спортло тазыктырын — су-кадыгыҥ бек болор. Ӱредӱ ал эмезе мал-аш азыра — аргалу-чакту болорыҥ. Јорыкта, башка ороондорго бар, јаҥыны, јакшыны кӧрӧргӧ јӱтки. Јаткан айылыҥды эптӱ јаза, јараш кийим кий. Јӱрӱмнеҥ эҥ ле јакшыны ал…

Александр јӱрӱмде кӧргӧдий, эткедий кандый кӧп не-немелер барын аракыдашты токтоткон кийнинде аайлады. Бӱгӱн бу 54 јашту, эрӱ чырайлу кижи «Анонимные алкоголики» деп (АА) јуундардыҥ туружаачызы. Бу тегерик столдо шӱӱжилген курч сурактар оныҥ алкы бойыныҥ алдында база турган болгон.
Ичип баштаганыныҥ шылтактары кажы ла кижиде башка болот. Кӧп учуралдарда ончо неме кӱч айалгаларлу биленеҥ башталат. Александрдыҥ адазы бойыныҥ ӧйинде база ичип турар кижи болгон. Олордыҥ јаткан јерине тӧрӧӧн-тууган келип, аракыдап туратан.

Ичип баштаган кажы ла кижи бойын аракычы боло берер деп санааны јууктатпай јат. Кирезинде ле, кеминеҥ ашпас ла деп бодоп јӱрет. Је ол ооруга кӧчӧ беретен кыйуны кижи сеспей калат.
Александр школды божоткон кийнинде ичип баштаган. Ӱредӱ, иш ӧйинде аракыдаш болуп ла туратан. Одус јаштуда ол билелӱ, балалу, иш-тошту. Бу ла ӧйдӧ ол јуук улузына болуп, олордыҥ сураганыла, аракыдабаска, баштапкы катап ӱч јылга кодирование эттирткен. Ӱч јыл ӧткӧн кийнинде база ла аракыдаш башталган. Ол оныҥ јӱрӱминде эҥ ле кӱч ӧйлӧр болгон. Ижи ого јӱк аракы садып алатан акча иштейтен јер болуп, сӱӱнчи экелбей барган. Коркымчылузы — ол нени де эдер кӱӱни јок болгоны, кем де керек јок, билези де, јуук улузы да, ижи де. Санаада јаҥыс ла аракы, оны канайда садып алып ичери. Бу ӧйлӧрдӧ эш-нӧкӧри, оны бойыныҥ алдына, бойын бойы сананып јӱрзин деп, оноҥ айрылып калган. Ондый да болзо, билези, ижинде јаандары ого килеп, болужып туратан. Јӱӱлгенче ичип келерде, башкараачызы оны эмчиликтиҥ наркология бӧлӱгине ууламјылаган. Эмденип, капельницалар алып, эди-канын оҥдолтып та алган болзо, ӧзӧк-буурында куру, оноҥ ары нени эдерин билбес, караҥуй.

Александрдыҥ ырызына эмчиликке АА-га јӱрӱп турган кижи келип, ого бойыныҥ оорузы керегинде куучындаган. Бу кижиниҥ ӧткӧн јолы Александрдыйына јуук болуп, ол оныҥ кажы ла сӧзин оҥдоп, бойы да болгон айалгаларды танып, угуп отурды. Ару-чек кийимдӱ, эрӱ чырайлу кижи база мындый ок аракычы болгонына бӱдерге кӱч болгон бо айса ол та кандый да ижемји берген бе… Баштап тарый Александр АА-га барып, тегин ле ӧй јылыйтар деп бодогон…

Бӱгӱн ол јетинчи јыл аракы ичпей јӱрет. Эш-нӧкӧри, балдары катап ла јанында. Ижи ого јилбилӱ. Кӧрӱш-таныштары оны јиидиркеп те калган деп айдат. Чындап та, аракыны чачкан кийнинде кижи канча јашка јиит боло бергендий, кӧзи ачылгандый болот. Эмди Александрды кӧрӱп, ол аайы-бажы јок ичип турар болгон деп бодобозыҥ да. Ол ады-јолын јажырбай, оорузынаҥ уйалбай, аракыдашты токтодоры јанынаҥ башка-башка јуундарда, керектерде туружат. Оорузы кыймыктабазын деп, ол бек тудунып јӱрет. Аракыдашла колбулу салымы тӱҥей улусла АА-да јаантайын јолугып, олор бой-бойына ачык-јарык куучындар ажыра болужып јӱргилейт. Јуук ӧйдӧ Александр кажы бир эмчиликтиҥ наркология бӧлӱгине барып келер кӱӱндӱ. Айса болзо, ол база та кемге де тем кӧргӱзип, аргаданарга болужар…

Психиатрический эмчиликтиҥ психиатр-нарколог врачы Мария Тухватуллинаныҥ айтканыла, тамырга укол салып, аракыдашты токтодор кодирование деген эп-арганы канча ла кире эдерге јараар. Су-кадыкка оныҥ каршузы јок. Је кӧп аракызактар уколдыҥ кийнинде тудунып болбой, ӧйи јеткелекте, ичип баштагылайт. Алдырышпаган учуралдарда сӱӱнип, кодирование тӧгӱн неме деп айдыжат. Је онызы јастыра санаа. Бу улустыҥ аракыдажыныҥ ӧйи узап, олор коркышту узак оноҥ чыгып болбой, тӧрӧӧн-тугаандарынаҥ, эмчиликтеҥ болуш сурап келет. Болуш албагандары божоп калат. Эмчиликке келип тургандардыҥ јажы башка-башка болот. Је кӧп сабада ол эр улус. Кӱӱнзеген кижи адын адабай да эмденер аргалу.

Аракыдаштаҥ эмденер деген санаага кижи бойы келер керек. Јуук улузыныҥ болужы јогынаҥ база болбос. Бу эт-канды, сагышты билдирбезинеҥ олјолоп алатан коркымчылу оору. «Кемде-кемде мындый оору табылган болзо, ол бойы эмезе тӧрӧӧндӧри су-кадыкты корыырыныҥ «Врачебно-физкультурный диспансер» деп тӧс јерине барып, клинический психологторго јолугып, аракыдашла колбулу айалгазы, оныла удурлажарга недеҥ баштаары керегинде јартамалду баштапкы јетирӱ алар аргалу» — деп, тӧс јердиҥ клинический психологы Ольга Алмадакова айдат.

АА-ныҥ эжиктери кажы ла кӱӱнзеген кижиге ачык. Ол јӱк ле туштажып, куучындажып туратан јер. Ондо башкарып турганы да јок, ончозы бойыныҥ кӱӱниле эдилет. АА-ныҥ турчылары аракыны чачып баштап јаткандарла мындый ченемелиле ӱлежет. Аракыдаш — ол оору. Оны токтодып салар арга бар. Бӱгӱн баштапкы ла ууртты этпес керек. Ууртап ла ийзеҥ, ойто ло аракыдай берериҥ. Аштаганы, арыганы, ачынганы ла јаҥыскан артканы — аракыдашла удурлашканыныҥ ӧштӱлери. Оныҥ учун кӧп ажанар керек. Тойу болзоҥ, ичер кӱӱниҥ келбес. Кӧп суу ичер керек: чай, тату суузындар, кофе. Аракыдашла колбой, эт-канда В витамин јетпей барат. Бойыгарды оныла јеткилдегер: буур, рис, кузуктар, сӱт, јымыртка, эт, балык, ӧзӱмдер ле о. ӧ. јигер. Кыймыктанып, спортло тазыктырыныгар эмезе јӱк јойу базып јӱригер. Санааларга алдыртпай, јаантайын нени-нени эдер керек. Балдарыгарды санангар.

Јаш ӱйебисти аракыдаштаҥ озолондыра чеберлеер керек. Тергеебистиҥ јииттери ортодо «Эрӱӱл Алтай» деген кыймыгу барын кӧп улус билер болбой. Оныҥ Интернетте бӱктеринде солун бичимелдер, јетирӱлер, санандырып туратан шӱӱлтелер бар. Јууктарда бу кыймыгуныҥ эки јииди биригип, эрӱӱл той-јыргалды бийик кеминде ӧткӱрген деп билип алдыбыс. Айса болзо, бу јииттердеҥ тем алып, куда-тойды аракы јогынаҥ ӧткӱрерге кӱӱнзеер улус кӧптӧӧр болор бо?

Аракы ичкениниҥ кийнинде эдилген
каршулу керектердиҥ тоозы:
2015 јылда — 1688
2016 јылда — 1806
2017 јылда — 1654

Эл-јонго јыл туркунына садылган аракыныҥ кеми (муҥ декалитр):
2014 јылда — 138
2015 јылда — 127,6
2016 јылда — 121,6

Э. КУДАЧИНА