Алтайдын Чолмоны

Jар куучын деп жанрла чӱмделгени

09.10.2018

Кееркедим публицистиканыҥ жанрлары башка-башка: кере бичиктер, эске алыныштар, кӱнлик јетирӱлер (дневник), улустыҥ сӱр-кеберин сӧслӧ јураары, јол-јорыктагы бичимелдер ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Бӱгӱнги кӱнде политикадаҥ арыган кычыраачы кере бичиктерге јайылып, јаҥырта јартаган јетирӱлерле јилбиркейт. Шак бу тушта јӱрӱмде чын болгон учуралдар, эске алыныштар, кере бичиктер тузалу болуп јат.

Jӱрӱмде чын болгон учуралдар деп ХХ чактагы керектерди јаҥы кӧрӱшле кӧрӱп, јаҥырта оҥдоор керек ле ол јылдарда иштеген ӱйениҥ салымын јартаары учурлу. Анайда јаан јашту бичиичилердеҥ И. Шодоев («Качук», 1989; «Ӧткӧн јолымнаҥ», 1995), А. Адаров јаҥы эп-сӱмеле солун романдар («Ӧлӱмниҥ чаҥкыр кужы», 1993; «Jӱрек ӧртӧгӧн от», 2001), Б. Укачин («На мой взгляд», 1996), J. Каинчин кере бичиктерге тайанган повесть («Jаан јурт ээн артпас», 2002), Б. Бедюров («Слово об Алтае», 2003) чӱмдегилейт, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, П. В. Кучияктыҥ, Л. В. Кокышевтиҥ самаралары јарлалат. Олордыҥ кӧп сабазы — ӧйдиҥ, бӱткӱл чактыҥ кереечизи, је јаҥжыккан керектерди јаҥырта оҥдоп, литератураныҥ агынына јаҥы бӱк-страница кийдиредилер.

Кӱнлик јетирӱлер, самаралар, эске алыныштар — јар куучынныҥ (публицистиканыҥ) аҥылу жанрлары болуп темдектелет. Оныҥ тӧс ајарузында автор бойы ӧйдиҥ кереечизи болуп туру — бичиичиниҥ јӱрӱмди оҥдогоны, айлаткыш санаалары, адакыда ол бойы таҥынаҥ учурлу кижи (личность) боло берет.

Ӧрӧ адалган бичиктерди кычырганда, ӧткӧн чактыҥ ӱйезиниҥ бӱткӱл сӱр-кеберлери јуралат. Автор дезе ол ӧйдиҥ јаҥыс ла кереечизи эмес, ол јылдарда болгон учуралдар оныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезине база камаанын јетирген болуп јат. Айдарда, ол бойы керегинде эмес, ол јылдардагы улустыҥ сӱӱнчизин ле јылыйтузын јетирерге амадайт. Оноҥ улам јар куучынныҥ жанры чала бортык та болордоҥ айабас, јайым санаалар ла сюжеди аайлу-башту эмес, чача да болор аргалу. Кӱнлик јетирӱ эмезе самара јаҥыс кижиниҥ таҥынаҥ бойыныҥ да бичимели болзо, је кееркедим кемиле литературалык чӱмдемел боло берет. Андыйлардыҥ тоозында J. Маскинаныҥ «Ак чечектер» (Jаҥыскан ӱй кижиниҥ дневнигинеҥ), Н. Бельчекованыҥ «Одыс јаҥыс кӱйерде» деп дневниктердеҥ турган чӱмдемелдери.

1. Каинчинниҥ «Jаан јурт ээн артпас» деген бичигиниҥ тӧзӧлгӧзинде чын болгон учуралдар ла документ кептӱ кере бичиктер. Бичик Салдырга Болтошевтиҥ эземине учурлалган деп автор чокымдайт.

Тӧс герой Jабаган јурттагы Айбаткан деп ӧзӧктӧ јуртаптыр. Керек ХХ чактыҥ баштапкы јарымында ӧдӱп јат. Ол керегинде кыска јетирӱдеҥ качалаҥду јылдардыҥ сыркыны сезилет: Болтошев Салдырга тӧӧлӧс сӧӧктӱ, 1893 јылда чыккан, Октябрьдиҥ революциязы тужында ого 24 јаш болгон, кулактадып айдадарда — 37 јаш. 1937 јылда 5 декабрьда оны Совет јаҥныҥ ӧштӱзи деп, Сталинниҥ Конституциязыныҥ јылдыгына учурлап, Бийск городто аткылап саларда, ого 44 јаш болгон деп автор бичийт. Бу јетирӱдеҥ автордыҥ кородогоны, ол јылдарды кӧксиле оҥдогоны, кижиниҥ бӱткӱл салымын баалаганы билдирлӱ.

Бир кижиниҥ јӱрӱмин бойыныҥ кӧрӱми ажыра ӧткӱретени — јеҥил эмес айалга. Ӧрӧги тоололгонын автор кееркедим эп-аргала да эмес, кереечиниҥ сӧзиле, документ бичиктерле бӱдӱмјилеп кӧргӱзет. Бӱтпес арга јок, не дезе, мында республиканыҥ кӧмзӧзинеҥ алынган јетирӱлер ле ФСБ-ныҥ кере бичиктери адалат. Кычырарга кӱч эмес болзын деп, J. Каинчин ӧзӧктӧрдиҥ, јербойыныҥ аттарын јурап, озодо кеп куучындарды эзедип, кереечи улусты бойын куучындаттырып, бичимелин јилбиркеде ле соотодо чӱмдейт. Автордыҥ эрмек-сӧзи де аҥылу, байлык. Бичикке кирерге Болтошев Салдырга нени эткен кижи деп, кычыраачы озолондыра јилбиркеер. «Биске ле тийбейтен болзын, амырыс ла керек» — деп јуртаган улус эди! Автордыҥ бичигениле: «Мындый ла болотон, мындый ла болор учурлу: санаада амыр, ичте тойу. Мындый ла болзын: калык ӧссин, кӧптӧзин, айгыр-атаанга јетире чыдазын. Мынаҥ артык не керек: јӱрӱмди јаман дейин дезе, оноҥ јаманы ундылып калган, јӱрӱмди јакшы дейин дезе, мынаҥ јакшызын кӧргӧн эмес. Мынайып ла ӱргӱлјиге тургадый бодолгон».

Jе Алтайда революция башталган, албаты-јонды чаксырада, эки јара бӧлип, «кызылы келзе, сен актарга болуштыҥ деп ӧлтӱрер, актары келзе, сен кызылдар учун деп кырар». Ӧй андый болгон. Айла ол чындыкты 80-чи јылдардыҥ тал-ортозына јетире айтпас, јарлабас болгонын бичиичи И. Шодоев керелейт.

1. Каинчиниҥ геройы Болтошев Салдырга дезе, «адып ийер окту да, айдып ийер сӧстӱ де, корулайтан јӧӧжӧлӱ де кижи тегин отурбаганы јарт». Ӧмӧликтер тушта (1928-1929 јылдар) ӧзӧккӧ тӱжӱп, ончо бирлик ээлемдӱ боло берген. Коммунаны ээчиде тӱӱкилик керектер аайынча колхозтор ло совхозтор тӧзӧлгӧн. Арга-чакту Болтошевтий улус кыйа кӧрдирткен, кулак деп айттырткан. Нениҥ учун дезе ондо 135 ат, 130 уй, 500 кой, 20 эчки ле јаан тура болгон.
2. Каинчин јаҥыс кижиниҥ салымы ажыра јерлеш улусты кожо оҥдоп, бастыра алтайлардыҥ тӱӱкизин коскорот, ал санаага тӱжет. Бу айдылганын оныҥ сӧстӧри керелейт: «…Улуу јылдыҥ јаҥар айында …республикан архивте иштедим. Бойымныҥ тӧрӧл Кан-Оозы аймагымда кулактаткан, ӱнин айрыткан улустыҥ керектериле таныштым. Алты јӱстеҥ ажыра керектер бар эмтир. Бичилбей артканы база бар болбайсын. Jаҥыс ла Jабаган ичинеҥ јӱс бежен кижи айдуга барган эмтир. Текши аймакты алза, мениҥ бодолымла, кулактаткан улустыҥ тоозы эки муҥга шыку болуп айабас…».

Бу ончозы кере бичикте арткан тӱӱки керектер, кереечи куучындаган да эмес, айдынган учуралдар болуп јат. Ол ок ӧйдӧ мында ӧткӧн ӧйдиҥ сӱр-кебери сезилет. J. Каинчинниҥ сӧстӧриле: «Архивте керектерди кычырып отура, кандый казыр, кату ӧй болгон деп јӱрегиҥ шимиреер. Тоолоп јетпес тӱбектер, кезе чабылган салымдар, бӱтпеген амадулар, ижемјилер». Оноҥ ары автор ширтейт: «Бой-бойына бир де килешпеген, алды-кийнин сананбаган — јаба базар, јара чабар. Jӱрерге кӱч ле јӱрӱм: ичиҥ торо, јардыҥ јыртык, јеткер качан келер — билбезиҥ. Jе једип келер деп, јаантайын сакып јӱрериҥ. Алаканча чаазын сени јыга тӧбӧлӧп, оро јаар калырт-тӱжӱрип ийер».

Мынайда Алтайдыҥ эҥ талдама санаа-укаалу эрлери јер јастанып јыгылган. Jыгылган да деерге јеҥил, шыралап, кыйналып ӧлтӱрткен. Сурузы јок калганы кайда?

Андыйлардыҥ тоозында Г. И. Чорос-Гуркин, А. А. Сыркашев, Н. А. Каланаков, П. А. Чагат-Строев ле оноҥ до ӧскӧ бичиичилер ле јарлу башкараачы улус.

Айдуга барганы Казахстанныҥ чӧли, Томск областьтыҥ Нарым деп јери, Колыма, Магадан ла о. ӧ. Бу тушта шак бу «Нарым» дегенине автор канайда јартамал бергенин кычыраалы: «Нарым» деген сӧс бу ла јууктарга јетире ӧлӱм деген сӧслӧ тӱҥей сӧс болгон. Эрлик-Бий башкарган алтыгы ороонло тӱҥей. Оны айланбастыҥ јери дешкилеер. Нарым — бастыра сас-суу, јыш-јыраа јер. Jайгыда кижи тынып болбос томонок, кышкыда 50 градус корон соок, «он эки ай кыш, арткан ӧйдӧ — јай». Качып болбозыҥ: јол јок, јайгыда — илји сас, кышкыда — кӱрт, кар. Каруулчыктар — калју». Бот, мындый јерде алтайлар айдуда јӱрген. Ол тоодо бистиҥ геройыс Болтошев Салдырга. Оны јоктулардыҥ јуунында бай — «ыксплутатыр, спекулянт» деп бурулаптыр. Ӱч балазыныҥ сурузы јок. Эне-адазы, байла, Монгол јаар тынын коруп качкан. Ӱйи, Сӱмеш, бир јылдыҥ бажында айдаткан. 1935 јылда Болтошев айдудаҥ чыгып, јеринде эмес, Алтай крайдыҥ Куйаган јуртында токтогон. 1937 јылда оны такып тоскурып, удабай ла адып салган. Бурулатканыныҥ шылтагы: «обвинялся в проведении контрреволюционной, подрывно-террористической деятельности против политики партии, организации банд на Алтае, подготовке восстания против Советской власти». Мынайда документте чийилген. 1989 јылда оныҥ документтерин такып ширтеп, ады-јолын актаптыр.

Jыбаш Каинчин бойыныҥ амадузын, бу бичикти бичигенин јартап јат: ол кату јылдар кайра качан да келбезин деп. Айдарда, ФСБ-ныҥ документтерин тузаланганы — документ кептӱ бичимел болуп јат. Автор кере бичиктердеҥ улусты шылаганын, ого каруу бергенин тӱҥдештирип, ол јылдардагы айалганы, чын болгон улустыҥ сӱр-кеберин чокым кӧргӱскен. Керек дезе бу бичимел јаҥыс ла јар куучындый эмес – билим тӧзӧлгӧлӱ болуп јат.

Шылу деп жанрла Д. И. Табаевтиҥ «Погиб поэт» (1997) деген јаргы-хроникалык очерги бичилген. Орустап оны «жанр расследования» деп айдар. Бичиичиниҥ калганчы ӧйлӧрин минут сайын орныктырып, поэттиҥ ӧлтӱрткенин бӱдӱмјилӱ кӧргӱскен. Мында кереечи улустыҥ сӧстӧри айдылган.

Анайдарда, кееркедим учурлу јар куучынныҥ жанры башка-башка: эске алыныш, документ кептӱ бичимел, јетирӱ терери, шылу ӧткӱргендий шиҥдемел иш ле орток куучын, очерктер. Кере бичиктерди тузаланып та турган болзо, ончо јетирӱлер автордыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези аайынча тургузылган.

Н. КИНДИКОВА,

филология билимдердиҥ докторы, литературовед