Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Мениҥ јажым – мениҥ байлыгым»

09.10.2018

Јаан јаштулардыҥ телекейлик кӱнин кӱстиҥ экинчи айыныҥ 1-кы кӱнинде темдектеери јаҥжыгып калган. Байрам калыктар ортодогы статусту байрам болуп јат. Бу ӧй тегиндӱ эмес талдалган – ол алтын ӧй, кӱсти алтын ӧй деп чотойдылар, оныҥ учун јаан јаштуларга кӱстиҥ эҥ кидим бу ӧйин аҥылап берер јӧп јарадылган.

2018 јылда телекей Јаан јаштулардыҥ кӱнин јирме сегизинчи катап темдектейт. Быјыл бу кӱн понедельник кӱнге келишкен. Оныҥ тӧс амадузы јер-телекейдиҥ эл-јоныныҥ ајарузын јаан јашту улустыҥ јӱрӱминиҥ уур-кӱчтерине ле курч сурактарына эдери болуп јат. Байрамныҥ логотиби де бар, ондо јалакайдыҥ ла болуштыҥ кереези – ача јайган алакан јуралган.

Байрамныҥ тӱӱкизине кӧрзӧбис, улус јаан јаштулардыҥ байрамын ӧткӱрери керегинде 20-чи чактыҥ учында, 1970-чи јылдарда, санана берген. Ондый шӱӱлте јердиҥ эл-јоныныҥ карыырыныҥ сурактарын, јаан јашту улустыҥ экономикага камаанын шиҥжӱлеп турган билимчилерге келген. Билимчилер Јердиҥ эл-јоны тӱрген карып турган ла јаан јаштулардыҥ јӱрӱмине јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри телекейдиҥ курч сурагы боло берген деген шӱӱлте эткен.
1982 јылда Австрияныҥ Вена калазында карыырыныҥ курч сурактарыла баштапкы Бастырателекейлик ассамблея ӧткӧн. Башка-башка ороондордыҥ делегаттары бойлорыныҥ каргандарыныҥ јӱрӱмин кичеери јанынаҥ ченемелдериле ӱлешкен. Ол тоодо кажы ла ороондогы пенсияныҥ, су-кадыктыҥ, амыраарыныҥ ла иштеериниҥ сурактары кӧрӱлген.
Ассамблеяныҥ бу баштаҥкайын ООН јӧмӧгӧн лӧ бойыныҥ ижиниҥ планын тургускан. Онойдо ок кӱскиде Јаан јаштулардыҥ калыктар ортодогы кӱнин јарлаган.

2002 јылда Мадридте карыырыныҥ курч сурактарыла ӧткӧн экинчи ассамблея бу байрамды јараткан ла карыган улустыҥ јӱрӱмин амыр ла јеткил эдери аайынча иштиҥ тӧс ууламјыларын темдектеген:

— Медицинала јеткилдеерин јарандырар;
— Кирелтелерин кӧптӧдӧр;
— Јонјӱрӱмдик јеткилдешти јарандырар;
— Обществоныҥ бойыныҥ каргандарына ајарузын тыҥыдар;
— Пенсияда, је иштеер кӱӱндӱ, ийде-кӱчтӱ ле ченемелдӱ улусты ишле јеткилдеер.

Байрамдаарын скандинавтар баштаган. Бир канча ӧйдӧҥ США-да пенсионерлерге јылдыҥ аҥылу бир кӱнин чокымдаар шӱӱлтеге келгендер. Удабастаҥ ол калыктар ортодогы байрам боло берген. Јердиҥ јаан јаштуларына бу учурлу керек 1990 јылдыҥ јаҥар айында болгон. Ол тушта ООН-ныҥ Генеральный ассамблеязы 45/106 номерлӱ резолюциязын јараткан. Ондо кӱстиҥ экинчи айыныҥ баштапкы кӱнин Јаан јаштулардыҥ калыктар ортодогы кӱни деп темдектеери айдылган.

Бир јылдаҥ Генеральный ассамблея Бастырателекейлик бу организацияныҥ јаан јаштулар јанынаҥ ээжилерин чокымдаган. База бир јылдаҥ карыырыныҥ курч сурактары аайынча декларацияны јараткан. Бу ок ӧйдӧ телекей карыырыныҥ курч сурактары аайынча Венада јарадылган калыктар ортодогы планныҥ 10 јылдыгын темдектеген. Бу документтиҥ тӧс амадузы – ол каргандардыҥ јӱрӱмин экономика ла јонјӱрӱмдик јеткилдеш јанынаҥ быжулаары.
Кажы ла јылда Јаан јаштулардыҥ кӱни башка-башка сурактарга учурлалып ӧткӱрилген. Темдектезе, 2002 јылда «Карыырыныҥ курч сурактары: бӱгӱн кандый керектер ӧткӱрери керектӱ?» деп суракла ӧткӧн. 2005 јылда – «Јаҥы муҥынчы јылда карыырыныҥ курч сурагы: тӧс ајаруда јоксыраш, јаан јаштулар ла ӧзӱм». 2006 јыл – «Јаан јаштулардыҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын јарандырары: Нациялардыҥ бириктирилген организациязыныҥ элбек стратегияларын бӱдӱрерине јӧмӧжӧри». 2008 јыл – «Јаан јаштулардыҥ тап-эриктери», 2012 јыл – «Узак јажаары: келер ӧйди тӧзӧӧри». 2013 јыл – «Кӱӱнзеген келер ӧйис: јаан јаштулар нени айдат», 2015 јыл – «Калалардыҥ јаан јаштуларга јарамыктузы ла ачыгы» ла о. ӧ.

Россияда 1992 јылда кӱстиҥ экинчи айыныҥ 1-кы кӱнинде Каргандардыҥ кӱнин темдектеери јарадылган. Оны байрамдаары Ӱстиги Советтиҥ Тӧргизиниҥ «Јаан јаштулардыҥ курч сурактары» деп јӧбиниҥ кийнинде башталган.
Бистиҥ ороондо Јаан јаштулардыҥ кӱни бир кӱнле токтобой јат. Кезик тергеелерде онкӱндӱктер, бӱткӱл айлыктар ӧдӧт. Бу кӱнде бастыра телекейде карган адаларга ла энелерге телефон согуп, эмезе айылдап, солун-собурды угужып, олордыҥ су-кадыгыла јилбиркеер јаҥжыгу бар. Бу кӱн каргандардыҥ су-кадыгыла, јӱрӱмиле јӱк балдары јилбиркеп турган эмес. Бастыра телекейдиҥ кӧп государстволорында јаан јаштуларга концерттер ле фестивальдар, килемјиниҥ кӧрӱлери, спектакльдар, спорт маргаандар, кинолор, башка-башка конкурстар ла амыраарыныҥ эҥирлери ӧткӱрилет. Каргандар олордо јаба јуулыжып, чай ичип, амырап, соотонып јат.

Онойдо ок каргандардыҥ курч сурактарына учурлалган конгресстер ле конференциялар ӧдӧт. Олордо кӧп сурактар шӱӱжилет. Ол тоодо Јердиҥ карыган эл-јоныныҥ тап-эриктерин корыыры керегинде сурак. Каргандарды јаҥдар база ундыбайт, олор байрамга пенсияларды бийиктедет, башка-башка тӧлӧмирлер ле јеҥилтелер эдет. Онойдо ок ООН-ныҥ Генеральный качызы байрам кӱнде куучын айдып, јаан јашту улустыҥ тап-эриктерин јеткилдеерине ле тоорына кычыру эдет.

Нациялардыҥ бириктирилген организациязыныҥ јетирӱлериле болзо, калганчы онјылдыктарда текши телекей кеминде улустыҥ јӱрӱм јӱрери узаган. Бу чактыҥ учы јаар ол 81 јашка једер деп белгелейдилер. Тургуза ӧйдӧ телекейде алтан јашты ашкандардыҥ тоозы 700 миллионды ажып туру. 2050 јылга јетире бу тоо эки миллиардка једер, онызы телекейдиҥ улузыныҥ тоозыныҥ 20% болор. Специалисттердиҥ белге-прогнозына бӱтсебис, 2050 јыл кирезинде 60 јашты ашкан улустыҥ тоозы балдардыҥ тоозынаҥ кӧп болор. Бу ончозы јаан јаштулардыҥ керексиштерине ле курч сурактарына аҥылу ајару эдерин керелейт. Онойдо ок эр ле ӱй улустыҥ кӧбизи, олорго јарамыкту айалгалар тӧзӧлгӧндӧ, јондыктыҥ јӱрӱмине ле ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧзин јетирер аргалу. Бу ууламјыдагы бастыра керектердиҥ тӧзӧгӧзинде кижиниҥ тап-эриктери јадат. ООН-ныҥ Генеральный качызыныҥ айткан куучынында темдектелгениле, ООН Јер-планетадагы башкаруларга, таҥынаҥ секторго, граждан обществоныҥ организацияларына ла бастыра улуска баштанып, Карыырыныҥ Мадридский планында ла муҥјылдыктыҥ декларациязында темдектелгениле, Јаан јаштулардыҥ телекейлик кӱнинде – ӱлӱрген айдыҥ 1-кы кӱнинде – јаан јаштулардыҥ јондык-обществолорын тӧзӧӧрине ајару этсин. Кажы ла ороонныҥ текши ийде-кӱчиле улус јаҥыс ла узак јаш јажаары эмес, је онойдо ок олордыҥ јӱрӱми чыҥдый, јилбилӱ ле ырысту ӧдӧри јеткилделер учурлу. Бу кӱн јаҥжыкканыла Россияда, Азербайджанда, Беларусьта, Латвияда, Молдавияда, Украинада темдектелет. Японияда сыгын айдыҥ ӱчинчи понедельнигинде јаан јаштуларды тоорыныҥ кӱни темдектелип јат.

Тоолор ло керектер

Бистиҥ Алтай Республикада амыралтага чыккандардыҥ текши тоозы 42 муҥ кирези кижи. Тергеебисте јаан јаштулардыҥ айлыгы ӧткӱрилери јаҥжыгып калган. Ӱлӱрген айда тергеениҥ ончо аймактарында ла јурт јеезелеринде карган улусты, ветерандарды уткыыры, кӱндӱлеери ле амырадып соотодооры ӧткӱрилет. Ол тоодо ойын-концерттер, спорт маргаандар, башка-башка ууламјылу иштӱ устардыҥ кӧрӱлери, јайаандык ӧмӧликтердиҥ јурттарла јорыктары ла ӧскӧ дӧ кӧп солун керектер ӧдӱп туру.
***
Татарстан Республиканыҥ Госсовединиҥ председатели Фарид Мухаметшин Јаан јаштулардыҥ кӱнинде уткуулду сӧзинде республикада бу байрамды темдектеери каргандарга килемји эдериниҥ, быйан айдарыныҥ ла акту јӱректиҥ јылузын сыйлаарыныҥ кӱни деп айткан. Татарстанда пенсияга чыккан улустыҥ тоозы миллионноҥ ажыра, бу тоо дезе, улайын ла ӧзӱп јат.
***
Тува Республикада Јаан јаштулардыҥ байрамына учурлай ӱлӱрген айдыҥ 10-чы кӱнине јетире культураныҥ, ӱредӱликтиҥ, спорттыҥ керектери ӧдӱп јат. Ол тоодо «Јаанагыҥды театрга ла киного апар» деген јонјӱрӱмдик акция, кӧп улус туружып турган бијелер ле мастер-класстар ӧткӱрилет. Темдектезе, скандинавский базышла мастер-класс, «Бичикти јакшы колго» деп акция ӧткӧн, парикмахерскийлерде карган улустаҥ тӧлӧмирдиҥ јарымын аладылар.
***
Азербайджанда демографияныҥ курч сурактарыла иштеген эксперттердиҥ темдектегениле, улузы узак јаш јажап турганыла јарлу бу ороондо улус алдында ӧйдӧ 90-100 јаш јажаган болзо, эмди 75-85 јаш јажайт. Ондый айалганыҥ шылтактары – Карабахтагы јуу-согуш, јонјӱрӱмдик-экономикалык, экологиялык айалгалар ла оору-јоболдор. 1989 јылда болгон тооалышла, узак јаш јажаган 2639 кижи болгон.
***
Молдова Республикада 75 јашты ашкан 100 муҥ кижи јуртайт. Јаан јаштулардыҥ ӱчинчи ӱлӱзиниҥ экинчи ӱлӱзи јурт јерлерде јуртайт. Кажы ла экинчи кижи 60-69 јашту. Јаан јаштулардыҥ кӱнинде республикада килемјиниҥ керектери, концерттер ӧдӧт. Государствоныҥ бюджединеҥ каргандарга болушка акча-манат чыгарылат.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина