Алтайдын Чолмоны

Ол улустыҥ јилбӱлериле јӱрген

09.10.2018

Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, тергеениҥ ӱчинчи ле тӧртинчи созывтарыныҥ депутады Николай Тайтаков эзен јӱрген болзо, ого быјыл сыгын айдыҥ 26-чы кӱнинде 70 јаш толор эди. Бу кӱнде АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин јарлу политиктиҥ тул арткан эш-нӧкӧри Галина Ивановна Тайтаковага аҥылу сӧстӧрлӧ баштанган. Галина Ивановна карыкчалду да, сӱӱнчилӱ де ӧйлӧрдӧ политиктиҥ чындык тайагы, болушчызы болгон деп айткан.

Спикер бойыныҥ куучынында Николай Михайловичтиҥ кижилик кӱӱндӱ ле республикага чындык болгонын, оныҥ профессионализмин, ишке каруулу јӱргенин, јӱрӱмин тӧрӧл јерине иштеерине учурлаганын аҥылап темдектеген. Спикердиҥ айтканыла, Николай Михайлович кандый да бийик јамыда иштеерде, ол улуска кижилик кӱӱндӱ, јӱреги олорго ачык јӱрген. Владимир Николаевич оныла парламентте канай кожо иштегенин, Николай Михайловичке ӱнбереечилер баштанза, ол качан да олордыҥ сурагын ајару јок артырбайтанын, кӱчи-аргазы јеткенче болужатанын эске алынган. В. Н. Тюлентин Н. М. Тайтаков ло чылап, ӱчинчи ле тӧртинчи созывтардыҥ депутады болгон.
Николай Михайлович керегинде Галина Ивановна мынайда эске алат: «Николай Михайлович Алтай крайда Солонешенский райондо Светлый Алтай јуртта чыккан, Михаил Бачимовичтиҥ ле Антонида Григорьевнаныҥ билезинде ол баштапкы бала болгон, соҥында ол сыйындарына ла карындаштарына тайак болуп, ада-энезиниҥ баштапкы болушчызы болгон».

Сегис айлуда Коляны таадазына ла јааназына таскадарына бергендер. Бачым таадазы тӧӧлӧс сӧӧктӱ, Куртен јааназы кыпчактардыҥ уйазынаҥ. Олор турлуда јадып, койлор кабырган. Оныҥ да учун Николай Михайловичтиҥ баштапкы эске алыныштары олорло колбулу болгон. Ада-энези 1,5 јашту Коляны апарарга келерде, ол јааназыныҥ кийнине јажынып, халадынаҥ тудунып алган турган. Ойгор санаалу јааназы оныҥ ада-энезине балага эртен келигер деп айдыптыр.
Таадазы ла јааназы Николайдыҥ кылык-јаҥы кандый болорына јаан камаанын јетирген. Ол ачык-јарык, јӱрӱмди сӱӱген кӱӱн-санаалу, иштеҥкей ле улуска тоомјылу болуп ӧскӧн. «Онызы оныҥ кылык-јаҥыныҥ аҥылузы болгон. Ол јаантайын айдатан: «Мен улусты сӱӱп јадым» – деп, Галина Ивановна куучындаган.

Николай су-алтайлап куучындайтан, јаантайын албатыныҥ чӱм-јаҥдарыла, јаҥжыгуларыла башкарынып, ар-бӱткенди сӱӱп јӱретен. «Ай јаҥырганда, оны јааназы тоҥмок сууга апарып, јунып, мынайда айдатан: «Сен эҥ ле ырысту кижи болорыҥ». Оныҥ соҥында айтканыла, јааназыныҥ айтканы ла чылап болуп калган. Оныҥ элбек кӧгӱс-кӧрӱми улуска ла јӱрӱмге јаантайын ачык болгон» – деп, эш-нӧкӧри айдат.

8 классты божодоло, Николай Горно-Алтайсктагы зооветтехникумга ӱренерге кирген. Чынынча айтса, ачык-јарык јиит озо баштап киномеханик болорго амадаган болгон. «Оныҥ ӱредӱге аргаларын билип тура, ӱредӱчилери ого ӧскӧ профессия талдап алзын деп айдып туратан. Мениҥ энем школдо ӱредӱчи болуп иштеген ле ол зоотехникке ӱренип барзын деп шӱӱлте айткан. Энем балдарла кожо калага келип, олорды ӱредӱге кийдирип туратан» – деп, Галина Ивановна эске алат.

Најыларыныҥ эске алынганыла, Николай Михайлович ӱредӱниҥ јылдарында бойы учун туруп ийер, ӧскӧлӧриниҥ атаанын аларына јаантайын белен болор јиит болгон. Ол 60-чы јылдарда эр улустыҥ ол ӧйдӧги эҥ јарлу спортыла – боксло тазыктырынган. Спортло тазыктырынар јаҥжыгузы бастыра јӱрӱмине арткан болгон – ол кажы ла эртен тура стадиондо јӱгӱретен, гантельдерле уружатан. Гантельдерин баркалары эмдиге јетире чеберлейт.
Ӱредӱзин божодоло, Н. М. Тайтаков черӱге барган. Ол черӱчил службазын стратегический учурлу ракетный черӱлерде Костромской областьта ӧткӧн. Черӱде 2,5 јыл бололо, айылына старший сержант званиелӱ јанган. Бойыныҥ ишмекчи јолын тӧрӧл Ак Јалаҥай јуртта «Путь Ленина» колхозто баштаган. Колхозтыҥ председатели И. Н. Микрюков јиит специалистти баш зоотехникке ле бойыныҥ ордынчызына кӧстӧгӧн. Ол јылдарда колхоз соцмӧрӧйдӧги једимдери учун кӧчӱп јӱрер Кызыл мааныла кайралдаткан. Чындап та, ээлемде элбек кемдӱ иш ӧткӱрилген болгон: бастыра малга бонитировка эдилген, малды эткомбинат јаар айдайтан ла этке табыштыратан бойыныҥ бригадалары тӧзӧлгӧн. Ол ӧйлӧрди керелеген фотојуруктар бар – Николай Михайлович тегин фуфайкалу ла кирза сопокту турган.
Николай Михайловичтиҥ ле Галина Ивановнаныҥ тойы 1969 јылда кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде ӧткӧн. 1971 јылда олордыҥ Наталья кызы чыккан, тӧрт јылдыҥ бажынаҥ – уулы Андрей.

«Олордыҥ билезинде бастыразы иштеҥкей болгон – Зоя, Александр ла Надежда. Олор сӱрекей нак, биске јаантайын айылдап келип туратан ла аказына тоомјылу болгон. Адазын 1954 јылда черӱге апарарда, энези ӱч балалу ла карынду болгон. Николай эки сыйынын ла карындажын кичеежип јӱрген, айылдыҥ ижине болужатан. Јурттагы јадын-јӱрӱм ле бойынаҥ оогошторын кичееп јӱргени бастыра керек-јарактарга бастыра јӱрӱминде каруулу болорына таскаткан. Ол эртен тураныҥ тӧрт саадында турала, уй саар јердӧӧн эмезе бонитировка эдерге, койчылардӧӧн јӱре берер аргалу болгон» – деп, Галина Ивановна куучындайт.

Ээлемниҥ иштеги бийик кӧргӱзӱлери аймактыҥ ла областьтыҥ башкартузыныҥ ајарузынаҥ тууразында артпаганы јарт. Бир катап облисполкомныҥ председатели М. В. Карамаев ле партияныҥ Кан-Оозындагы аймкомыныҥ баштапкы качызы И. В. Рязанцев келген. Олор јайалталу јиит специалистти јанындагы «Путь к коммунизму» колхозтыҥ председатели болуп иштеп барзын деп сӧстӧгӧндӧр.

Ол ӧйди Николай Михайлович јӱрӱминдеги јаан бурылчык деп эске алынып туратан. «Ол тушта Моты-Оозы јуртта башка-башка албаты јаткан, ол тоодо кӧп тоолу ссыльный да улус. Је канайдар? Тӱҥей ле бу јурттӧӧн иштеерге јӱре бергенис – деп, Галина Ивановна куучындайт. – Јуунга јуулган албаты кӱӱлей берген: «Кандый да уулчакты биске ийгендер». Оноҥ залдыҥ јарымызы турала, јууннаҥ јӱре берген. Эртезинде кӱнде колхозтыҥ конторазында бир де кижи јок, кӧрӧр болзо, бастыра улус колхозтыҥ алдындагы председателин ӱйдежерге барыптыр. Анайып оныҥ колхозтыҥ председатели болгон ижиниҥ баштапкы кӱни башталган. Мында ол 8 јылдаҥ кӧп иштеген. Оноҥ иштеҥ барып јадарда, улус оныҥ барып јатканын сӱрекей карамдаган. Эмди де эске алынгылайт. Бис бойыс та оноҥ кӧзисте јаштарлу барганыс».

Бу ӧйдиҥ туркунына јуртта магазин, школ, балдардыҥ сады, улус јадар туралар тудулган. Јиит билелердиҥ оромы тӧзӧлгӧн. Николай Михайлович једимдӱ ижи учун «Знак Почета» орденле кайралдаткан, Галина Ивановнаныҥ айтканыла, ол јылдар сагыжында эҥ ле ырысту јылдар болуп арткан. «Бисте јаантайын спорттыҥ байрамдары ӧткӱрилетен болгон. Моты-Оозыныҥ ла Келейдиҥ јашӧскӱрими јуулып, волейбол ойнойтон. Јашӧскӱрим эрчимдӱ де, кожоҥчы да болгон. Меге оныҥ кижилик кӱӱни, улуска ачык болгоны, иштеҥкейи ле албаданчагы јарап туратан. Оныҥ андый кылык-јаҥы улуска база јараган. Улус ого тартылып туратан, оны јӧмӧйтӧн» – деп, ол эске алынат.
1982 јылда Николай Михайловичти аймисполкомныҥ председателине кӧстӧгӧндӧр, база эки јылдаҥ – партияныҥ Кан-Оозындагы аймкомыныҥ баштапкы качызына, бу јамыда ол 1990 јылга јетире иштеген. Мында ла экинчи «Знак Почета» орденле кайралдаткан. Ол башка-башка иштерде иштеген, ого эҥ ле каруулу иштерди молјойтон – В. И. Петров тужында Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, нефтепродукттардыҥ Горно-Алтайсктагы предприятиезиниҥ директоры, соцстрахованиениҥ Алтай Республика аайынча фондыныҥ башкараачызыныҥ ордынчызы, «Алтай» ЭЭР-диҥ дирекциязыныҥ гендиректоры ла о. ӧ.

2001 јылда Н. М. Тайтаков Алтай Республиканыҥ депутадына тудулган, оноҥ республиканыҥ башчызы болгон М. И. Лапшинниҥ кычырганыла тергеениҥ башкарузыныҥ баштапкы вице-премьериниҥ ижин бӱдӱрген.
Галина Ивановнаныҥ эске алганыла, иш баштаҥ ажыра болгон, анчада ла јерсилкиништиҥ кийнинеҥ. Н. М. Тайтаков АР-дыҥ депутады, Эл Курултайдыҥ председателиниҥ ордынчызы болуп тура, эл-јонло кӧп тушташкан, улустыҥ јӱрӱмдик ле јондык сурактарын угарына јаантайын белен болгон. «Јиит тужынаҥ ла ала кандый ла ишти бӱдӱрерине, улустыҥ сурактарыла јӱрерине ӱренижип калган кижи. Бойыныҥ јӱрӱминиҥ калганчы кӱндерине јетире иштеген ле иштеген. Качан ого оорузы аайынча кенектиҥ баштапкы группазын берерде, андый улуска иштеерге јарабас, ол мени сурап туратан: ВТЭК-тиҥ јаанына барып келзеҥ. «Мен айылда ла айылда, онызы неге јараар» – деп, айдып туратан» – Галина Ивановнаныҥ айтканыла.

Н. М. Тайтаковтыҥ профессионализмин ле ишке бастыра бойын беринерин государство бийик баалаган. Онызын оныҥ кӧп тоолу кайралдары керелейт, олор билениҥ кӧмзӧзинде чеберлелет.
Кызы Наталья эске алып тура, олордыҥ айылында јаантайын ла кӧп улус болуп турганы керегинде куучындап, оныҥ адазы бастыразына болужарга чырмайатан, тузалу јӧп-шӱӱлте айдатан болгон деп темдектеген. «Ол бойыныҥ Тӧрӧлине ле албатызына тузалу болорго албаданган. Мениҥ сагыжымла, мен канча ла кире јаш јажазам, адамга анча ла кире тӱҥей болуп барааткан ошкожым – кылык-јаҥ да, јӱрӱмге ле улуска кӱӱн-санаа да јанынаҥ. Ол кандый ла кижиде тутак-једикпестер бар да болзо, ого тоомјылу болор керек деп јаантайын айдып туратан» – деп, кызы куучындайт. Наталья Николаевнаныҥ шӱӱлтезиле, адазы эҥ учурлузына ӱредип салган – бойыныҥ тӧрӧл јерин сӱӱрине, бойыныҥ албатызын тоорына, колды бош салбастаҥ иштеерине.

Н. М. Тайтаковтыҥ јаркынду јӱрӱмдик јолы – Тӧрӧлине иштеериниҥ тем алгадый јаркынду темдеги. Оныҥ ишмекчи, государственный ла јондык ижи бистиҥ тергеениҥ ӧзӱминиҥ тӱӱкизине ӱргӱлјикке бичилип калган. Ол керегинде јаркынду эзем улустыҥ јӱректеринде артар.

Л. ОЙНОТКИНОВА