Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Алтай Кайда» — алты алтын медаль…

12.10.2018

Калык чӱмделгезиниҥ телекейде ады јарлу «Алтай Кай» деген јайаандык ӧмӧлиги тоолу кӱндер кайра кайчылардыҥ Монголияда ӧткӧн калыктар ортодогы фестивалинеҥ, кӧрӱ-маргаанынаҥ јеҥӱлӱ јанып келди. Јилбилӱ јол-јорыгы, јайаан ижи јанынаҥ «Алтай Кайдыҥ» художественный башкараачызы, Алтай Республиканыҥ эл кайчызы Урмат ЫНТАЕВ мынайда куучындады:

— Монголияда сыгын айдыҥ 24-30 кӱндеринде кайчылардыҥ калыктар ортодогы сӱреен јаан байрамы, кӧрӱ-маргааны ӧтти. Телекейде кайга јилбӱ јылдаҥ јылга јаанап јатканын бу кӧрӱ-маргаан база катап лапту кереледи. Башка-башка ороондордоҥ амадап келген 120 туружаачы эрчимдӱ турушты, Россиядаҥ бис Алтай Республиканыҥ, Тываныҥ кайчылары болдыс. База Франциядаҥ, Германиядаҥ, Китайдаҥ (Внутренний Монголиядаҥ ла Синьцзяннаҥ) келген ле Монголияныҥ бойыныҥ кайчыларыла јолыгыжып маргыштыс.

Кӧрӱ-маргаанныҥ бойы керегинде айтса, ол таҥынаҥ, онойдо ок јайаан ӧмӧликле (ансамблевый), калык чӱмделгезин эмдиги ӧйгӧ келиштире ойнооры, ноталар (бу јаҥы ууламјы) аайынча ууламјыларла ӧтти. Алтайдаҥ барган јайаан ӧмӧлик ончо ууламјыларда једимдӱ, јеҥӱлӱ турушты. Јолой эмеш соокко до ӧткӧн болзобыс, је кем јок, јакшы туруштыс деп айдар керек.

Јаан ла јаркынду байрамды, кӧрӱ-маргаанды Европаныҥ, Китайдыҥ, Монголияныҥ телекӧрӱлтелери канча кӱнге улай бажынаҥ ала учына чыгара соктылар. «Алтай Кай» ончо ууламјыларда јеҥӱчил болуп, 6 алтын медальдарла кайралдатты. Мен бойым таҥынаҥ (сольный) ууламјыда туружып, база алтын медальла кайралдаттым. Онойдо ок алкы бойымды Монголияныҥ культура министерствозы адылу база алтын медальла кайралдады.
Кайчылар јуулган јерде јайаан туштажулар, кӱрее куучындар јогынаҥ байрам ӧтпӧс ине. Айдарда, кӧп солун улусла, кайчыларла таныштыс.

Мынаҥ ары јол-јорыктарыс, ойын-концерттерис кӧп лӧ болор деп айдарга јараар. Темдектезе, Красноярскта «Алтай Кайдыҥ» баштапкы катап сӱреен јаан ойын-концерти ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде ӧдӧр. Оныҥ кийнинде, кӱчӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде, ойын-концертисти Москвада кӧргӱзерис. Мен јӱк ле јуук ӧйдӧ ӧдӧтӧн јайаан јол-јорыктар јанынаҥ айттым. Темдектелген ижис кӧп…

Бу ла јылдыҥ јаан изӱ ле куран айларында бисте, республикада, кыдат телекӧрӱлте «Алтай Кай» ӧмӧлик керегинде кино сокты. Бу киноныҥ јарымызын Алтай заповедниктиҥ јеринде — Јайлу деген чӧрчӧк ошкош јараш јуртта, Байгазан деп кордондо ло экскурсиялар ӧдӧтӧн «Корбу деген учар-суу» деп эптӱ тепсеҥде соккон.
Алтай заповедникке келип турган улустыҥ эҥ ле тыҥ јилбиркеген, амадаган јери Корбу ине. Алтын Кӧл керегинде куучын да јок, ол телекейде танылу, јарлу, айдарда, шак мында ойын-концерт кӧргӱскенис. Куулгазын кептӱ ар-бӱткенниҥ ортозында ӧткӧн концерт база ол киного кирер. Заповедниктиҥ тӧс јеринде, Јайлуда, кино согоочы иштиҥ туружаачылары, кӱӱчилер, телекӧрӱлтениҥ улузы Јайлуныҥ байлу, чӧрчӧккӧ кирген куулгазын јерлериле јууктада таныжып, «госинспектордыҥ музейинде» болдылар.

Кыдат телекӧрӱлте «Алтай Кай» керегинде, онойдо ок мен керегинде башка киноны соккон. Олор бистиҥ Алтай заповедникле ӧмӧ-јӧмӧ ижисти бастыра јанынаҥ элбеде сокты. Мында Алтайдыҥ агару, байлу ар-бӱткени, калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары, јаҥары, кайы бир ууламјыла кӧргӱзилет. Алтын Кӧлди, Улаганды, Пазырыкты ла оноҥ до ӧскӧ јерлерди ончозын киного соккон. Кыдат операторлор, темдектезе, сууныҥ тӱбине тӱжӱп, сӱреен јилбилӱ кадрларды соккон. Оноҥ — Эл музейди, Очы-Баланы база. Туулу Алтай керегинде документ кептӱ киноныҥ таныштырузы келер 2019 јылда болор.

Олорды «Алтай Кайдыҥ» продюсериниҥ, худбашкараачызыныҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолы база јилбиркеткен болор. Олор мениҥ ӧскӧн-чыккан јеримде айлымды, ӱренген школымды согуп, «Алтай Кайла» јорыктап кӧргӱскен ойын-концерттерди база сокты.

«Алтай Кай» телекейле једимдӱ јорыктап турганы керегинде ӧрӧ айттым. Ӧмӧлик Алтайдыҥ ӱргӱлјик кеенин, јаражын, ар-бӱткениниҥ кайкал болгон ӱнин кӧрӧӧчилерге ачат, олордыҥ кӧксин чечет деп база катап айдар кӱӱним бар. Јайаан ӧмӧлик кӧрӧӧчилерди куулгазын чӧрчӧктӧрдиҥ, соојындардыҥ телекейиле таныштырып, ар-бӱткен ле кижи тудуш деген шӱӱлтени јетирет. Бистиҥ Алтайдагы заповедникле ӧмӧ-јӧмӧ јайаан ижистиҥ учуры, амадузы улусты ар-бӱткенге чебер болорына таскадат, ӱредет деп айдарга јараар.

Ӧткӧн јылда Павел Кучияктыҥ адыла адалган драмтеатрда «Алтай Кайдыҥ» јаан концерти ӧткӧн эди. Кычыраачылар, байла, билер. Ол концертте Барнаулдаҥ Орус камерный оркестр эрчимдӱ турушкан. Ойын-концертке бу оркестрле ӧмӧ-јӧмӧ белетеген ле Алтайдагы биосферный заповедниктиҥ болушканыла јаҥы «Алтай Теле» деген кӱӱлик альбом кӧргӱзилген.

«Алтай Теле» — аҥылу јартамал учурлу ӱлекер деп айдар керек. Мында алтай кай оркестрдиҥ ӱйдежӱзиле сӱреен јаркынду, јараш ӱнле ойногон. Кай тӱӱкиде баштапкы катап нотага келиштире, эптештире салылган. Јаҥы альбомныҥ ончо кожоҥдоры Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткендик эрјинедий байлыгы керегинде.

Бистиҥ Алтай биосферный заповедникле кожо ижис бойыныҥ јолын кӧп јылдар кайра кӧнӱ алынган. Шак мындый иштиҥ шылтузында 2014 јылда «Алтай Кабай» деген кӱӱлик альбомды белетеп чыгарганыс.
Кай чӧрчӧктӧрди, чӱмдемелдерди Јайааннаҥ тӱшкен куулгазын ийделӱ, ээлӱ деп айдарга јараар. Кай чӧрчӧктӧр калыктыҥ кӧгӱс байлыгыныҥ база бир јаан бӧлӱги ине. Бӱгӱнги кӱнниҥ кӧп тоолу чӱмдемелдеринде кайдыҥ ийдези, тыныжы иле. Темдектезе, јуруктарда, кӱӱде, биједе ле оноҥ до ӧскӧлӧринде ол бар, кӧрӧӧчилер оны јакшы сезет…
«Алтай Кайдыҥ» туружаачыларын, Алаш Топчинди, Эзендей Согоноковты, Айдыҥ Орсуловты ла мени, бистиҥ республикада билбес улус, байла, табылбас (каткырат). Эптӱ-јӧптӱ, нак ла иштеп јадыс. Ижистиҥ учуры јаан. Алтай Республиканыҥ, алтай албатыныҥ ады-јолыла, байлык культуразыла телекейди таныштырар, калыктар ортодо амыр-энчӱ, токыналу јадын-јӱрӱмди кӧгӱс байлык ажыра ичкери апарар деген кӱӱн-санаа ижиске тебӱ, турумкай јилбӱ берет.

«Алтай Кайдыҥ» кӱӱзинде койу, јымжак каркыра, кижиниҥ кӧксин кӧдӱрер кӧӧмӧй лӧ кӱӱлик сыбыскы, ар-бӱткенниҥ јӱзӱн-башка табыштары — куштардыҥ кожоҥы, суучактардыҥ шоркыраганы, јерлик аҥдардыҥ ӱндери, эпшилердиҥ эрке кожоҥы ла кайлап кожоҥдогоны, комустыҥ, топшуурдыҥ, икилиниҥ кӱӱлери ончо јанынаҥ артыгынча деп айдарга јараар.

Алтай албатыныҥ тӧрӧл јери керегинде јаҥары, ийде-кӱчтӱ баатырлары ла олордыҥ нерелӱ керектери, албатызы керегинде кожоҥ-комызы кокыр ойынла, бијениҥ кӱӱлериле, камдардыҥ алкыштарыла бир агынла барат. Кайчылар Алтайда байлу, учурлу кай чӧрчӧктӧрди, туујыларды кайлаганын кӧрӧӧчилер сӱреен ајарулу угат. Кайга, кайлаарына кажы ла кижи јолду ба айса ондый улустыҥ јайалтазы Јайааннаҥ адылу, аҥылу келет пе деген сурактар кӧрӧӧчилерди сӱреен јилбиркедет…

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина