Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

2003 jылда болгон jерсилкиниш…

16.10.2018

Ӧй тӱрген ӧдӱп јат. Алтайда 2000-чы јылдардыҥ бажында кӧп бузуштар, чыгым экелген јерсилкиниш болгонынаҥ бери 15 јыл ӧдӱп калды. 2003 јылдыҥ сыгын айыныҥ 27-чи кӱнинде 18 саат 47 минутта сейсмологический станциялар Алтайдыҥ кырларында јердиҥ тыҥ силкиништерин темдектеген болгон.

Мында болгон јерсилкиниш 600 км ыраагында јерлерде билдирилген. Јерсилкиништиҥ эҥ ле тыҥ согулта-каршузы Кош-Агаш аймактагы Белтир јуртка келишкен. Кийнинде бу јурт оноҥ улам бастыра јер-телекейге јарлу боло берди. Бу јуртта болгон јерсилкиништиҥ кеми Рихтердиҥ кемјӱзиле 7 баллга јеткен болгон. Туулу Алтайда бу ар-бӱткендеги косколоҥ 2004 јылдыҥ кандык айына јетире ӧткӧн. Јӱк сыгын айдыҥ 27-чи кӱнинеҥ ала кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнине јетире јер 171 катап силкингени темдектелген.

Бузуштардыҥ кеми јаан ла тоозы кӧп болгон. Јерсилкиништеҥ улам јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ, коммунальный ээлемниҥ ле инженерный инфраструктураныҥ 213 объеги ле улус јадып турган 504 тура тыҥ ӱрелген ле бузулган болгон. Улустыҥ тураларыныҥ 3129-ы дезе бӧлӱктей ӱрелген. Карын эл-јон алдырышпаган болгон. Је кӧп улус јадар јери, балдар дезе ӱренер школдоры јок арткан. Бӱткӱлинче 10 школ, су-кадыкты корыырыныҥ 12 туразы, 6 электростанция, 7 котельный, кӧлӱктер јӱрер 8 кӱр бузулган. Јолдор, электролиниялар, суу алар станциялар ӱрелген. Республиканыҥ алдында ар-бӱткенде болгон коркышту јеткердеҥ улам бузулып калган Белтирдиҥ ордына јаҥы јурт тӧзӧӧр, тудар деген јаан сурак турган. Бу јеткерге тергеениҥ 22 јурты алдырткан. Мындый кызалаҥ айалга боло берерде, мынаҥ озо бӱдӱрер деп темдектелген сурактар ла иштер соҥында ӧйгӧ кӧчӱрилген.

Тудум иштер изӱ тарый ла башталган, 25-теҥ кӧп подрядный организациялар иштеген. 22 јуртта туралар тудулган. Тудулган туралардыҥ тоозы 440. Јетен кижи колдоҥ (вторичный рынок) белен тура алган. Јаҥы Белтирде 200 тура, онойдо ок ончо керектӱ туралар тудулган: Кош-Агашта — 54, Мукур-Таркатыда—21, Курайда ла Кызыл-Ташта — ӱчтеҥ, Чаган-Узунда — 7, Тӧбӧлӧрдӧ — 1, Телеҥит-Сортогойдо — 2, Ортолыкта — 45, Јазатырда — 12. Текшилей алза, Кош-Агаш аймакта 348 тура тудулган. Чибитте ле Акташта 62 билеге 34 тура тудулган, калада — 2, Алфероводо — 1, Кызыл-Ӧзӧктӧ — 7, Чамалда — 20. Ӱзе јаба 440 тура.

Јаҥы Белтирде, Ортолыкта ла Акташта јаҥы школдор тудулган. Курайдыҥ, Мукур-Таркатыныҥ, Чаган-Узунныҥ, Чибиттиҥ ле Кӱпчегенниҥ школдоры јазалган. Јаҥы Белтирде амбулатория, Акташта, Оҥдойдо, Шабалинде ле Чойдо эмчиликтер, Чаргыда участковый эмчилик тузаланарына табыштырылган. Тӧс јаан объекттер 2004-2006 јылдарда тудулып башталган ла тузаланарына кийдирилген. Текшилей 3,5 млрд салковойдыҥ тудум иштери ӧткӱрилген, ол тоодо 217 млн салковойдоҥ кӧп акча Белтир јуртты кӧчӱрерине чыгарылган. Россияныҥ президентиниҥ 2012 јылдагы майский јакаандарын бӱдӱрери аайынча Курайда, Кызыл-Ташта, Ортолыкта, Мукур-Таркатыда, Кош-Агашта, Тошоҥтыда, Тӧбӧлӧрдӧ балдардыҥ садтары ла ӧскӧ дӧ кӧп толу объекттер јазалган.

Ар-бӱткенниҥ ол косколоҥынаҥ улам болгон бузуштардыҥ салталарын јоголтор иштердиҥ тебӱзи калганчы 12 јылдыҥ туркунына јабызай берди. 2007-2013 јылдарда Кош-Агаш аймакта бир де объект тудулбады. Јерсилкиништиҥ салталарын јоголторы аайынча 2014-2016 јылдардыҥ туркунына Јаҥы Белтирде балдардыҥ сады (2014 ј.), Телеҥит-Сортогойдо школ ло ого коштой тудулган балдардыҥ сады (2016), Белтирде јаан јазашту иштердиҥ кийнинеҥ клубтыҥ (2015) ла администрацияныҥ туралары (2016) тузаланарына табыштырылган. Быјыл Јаҥы Белтир јуртта Культура байзыҥы тудулар, аукцион ӧткӱрилген, бу иштерди кем бӱдӱрери јарталып калган.

Јеткер улусты бириктирет. Бу јерсилкинишле колбой орооныстыҥ кӧп тергеелери биске болужын јетирген болгон. Баштапкы ла кӱндерде республикага орооныстыҥ башка-башка толыктарынаҥ килемјиниҥ болужы келип баштаган. Ол тоодо Алтайский ле Красноярский крайлардаҥ, Кемеровский, Новосибирский, Челябинский ле Томский областьтардаҥ, Хакасия ла Мордовия республикалардаҥ. Гран ары јанынаҥ — Кыргызстаннаҥ. Алтайдыҥ, анчада ла Кош-Агаштыҥ эл-јоны олорго јаан быйанду јӱрет.

Россияныҥ башкарузыныҥ 2003 јылда кӱчӱрген айдыҥ 3-чи кӱнинде јарадылган јакааны аайынча јеткердиҥ кийниндеги јазаш, орныктырыш иштерди јеткилдеерине акча-манат чыгарылган. Ар-бӱткенниҥ косколоҥына алдырткан кӧп улус тудум иштерде эрчимдӱ туружып, строительдерле кожо бузулган тураларды јазап, јаҥыдаҥ да туралар тударында болушкан. Республиканыҥ башкарузыныҥ, бийиктей аймактардыҥ, јурттардыҥ јаандарыныҥ алдында кӱч сурактар турган болгон. Тӱни-тӱжи иштеп, олор бу јаан ченелтени једимдӱ ӧткӧн.

Је Кош-Агаш аймакта јерсилкиништиҥ салталарын јоголторы аайынча иштер эмдигенче учына јетире бӱтпеген. Ӧткӧн 15 јылдыҥ туркунына Бел-Ажу деген јуртта јемирилген школдыҥ ордына јаҥызы эмдиге јетире тудулбаган, Кӧкӧрӱдеги орто ӱредӱлӱ школдыҥ туразы јерсилкинишке алдырышпазына келиштирте јазалбаган. Јуук ӧйдӧ республиканыҥ государстволык јаҥы, аймактыҥ администрациязы бу объекттерди тудары аайынча чокым иштерди бӱдӱрип, объекттерди тузаланарына табыштырарына иженери артат. Онойдо ок Эне-Белтирде, Мукур-Таркатыда, Ортолыкта ла Телеҥит-Сортогойдо јемирилген туралардыҥ арткан-калганы онойып ла јуунадылбай артып калган. Бу айалга улустыҥ, анчада ла балдардыҥ, јӱрӱмине каршузын јетирердеҥ айабас. Ӱзеери олор јурттардыҥ тыш бӱдӱмин де ӱрейт. Олорды учына јетире јемирип, тӧгӧтӧн техника ла акча-манат јурт јеезелерде јок. Јербойындагы улус, јурттардыҥ администрациялары республикан министерстволорго бу суракла баштанып, канча кире самаралар бичиген. Учы-учында бу иштерди бӱдӱретен проектно-сметный документтер јазалып, аймактыҥ 2019 јылдыҥ бюджедине акча-манат салынар деп иженедим.

Бу јерсилкиниш тергеебистиҥ строительный комплексиниҥ кӧп курч сурактарын, једикпестерин илезине чыгарды. Јеткердеҥ озо ӧйдӧ тергеебисте туралар тудар арга-кӱчтӱ организациялар јок, ӱлекерлер белетеер учреждениелер јеткилинче эмес болгон. Айдарда, тергееде туралар тудар арга-кӱчи јаан комплексти ӧскӱрер керек, ол тоодо ӱлекерлер тургузаачылардыҥ, эксперттердиҥ ле заказчиктиҥ.

Н. МАЛЧИНОВ, АР-дыҥ депутады

Эзедиш ле бӱгӱнги айалга

2003 јылда јаан јерсилкиниш болордо, Белтир јурттыҥ тураларыныҥ јарымы бузулып, 1400 кире кижи јадар јери јок арткан. Јерсилкиништиҥ эпицентри јурттаҥ ӱч ле километр тууразында болгон. Јурт бу ла јеринде јаҥыдаҥ тудулар аргазы јок деп айдылган…

Јеткердиҥ кийнинде кажы ла билеге болуш эдип јарым миллион салковойго јуук акча берилген. Јаҥы Белтир тудулган. Ондый да болзо, эски Белтирде (эмди оны Эне-Белтир деп адайдылар) 40 кире биле артып калган. 2003 јылдаҥ озо ондо 1500-теҥ кӧп улус јаткан болзо, 2016 јылдыҥ тооломыла ондо 77 кижи јадат (стоянкаларда јадып тургандарыла кожо чоттозо, 300 кире). Јажы јаанап калгандар тӧрӧл јеринеҥ ыраабай, учына јетире мында ла јадар кӱӱндӱ. Јиит улус мал-ажыла колбулу ижи, турлулары, паевой јерлери Эне-Белтирде болгоны учун да арткылайт. Бузулык туралардыҥ ортозында медпункт, почта, библиотека, клуб иштейт. Магазинде курсак-тамак, јадын-јӱрӱмде керектӱ оок не-немелер садылат. Эне-Белтирде кырлар, арал, суу јанында болгон.

Јаҥы Белтир эскизинеҥ 59 километр ыраагында бастыра јанынаҥ салкынга ачык јерде, сыраҥай ла Чуйдыҥ чӧлинде турат. Балдардыҥ соодына јайгыда эжиниш, кышкыда тошто јыҥылаш јетпей турат. Јаҥы Белтирде керектердиҥ аайы керегинде биске јаан јаштулардаҥ Нина Демчинова ла школдо английский тилдиҥ ӱредӱчизи болуп турган Наталья Сабулакова куучындады.

Эне-Белтирде Нина Кургуловнаныҥ тӧрӧӧндӧри, нӧкӧрлӧри артып калган. Ол бойы балдарыла кожо Јаҥы Белтирге кӧчкӧн. Јаҥы јуртта јадын-јӱрӱм ого јарайт. Аймактыҥ тӧс јурты мынаҥ јуук болгоны балдарына да эптӱ. Эмчиликке, бор-кар керектерле тӧс јуртка чӱрче ле једип барарыҥ. Јакшызы — онойдо ок кышкыда бу јуртта, Эне-Белтирге кӧрӧ, јылу болгоны. Эҥ ле кӱч сурак — ол суу. Јаҥы Белтирдиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧйинде колонкалар јуук ӧйдӧ лӧ эдилер деп темдектелген. Је улус сууны эмдиге јетире, суу тартар кӧлӱк неделеде эки катап маҥтаза ла, садып алат. Арга-чакту улус (олор бир 5-6 ла айыл) бойлорыныҥ кӱчиле тураларына суу ӧткӱрип алган. Мал-ашту улуска кӱч. Олорго јӱк бойына эмес, онойдо ок мал-ажын сугарарга кӧп суу садып аларга келижет.

Мал-ашка ӧлӧҥ эдип алар сурак јаантайын ла кӱч болгон деп, Нина Кургуловна темдектейт. Эне-Белтирде ӧлӧҥ эдип алар јерлер улуска ас берилген. Јаҥы Белтирде одорлор ас. Ого ӱзеери јолдордыҥ кезигине асфальт салылбаганы да учун ӧлӧҥдӱ јерлер јолдолып, тепселип турган. Јолдоҥ тоозын кӧдӱрилзе, тынарга да кӱч, кургадарга илип салган кийим-тудум да тобыракталат.

Је ондый да болзо, Кош-Агаш аймакта јолдор јакшы деп айдар керек. Јиит улуска Јаҥы Белтирде база јарайт деп айдарга јарар. Олордыҥ кезиги кажы ла кӱн бу јолдорло Кош-Агаш јаар иштеп баргылайт. Јаҥы Белтирге де башка-башка деремнелердеҥ улус келип иштейт.

Наталья Сабулакова бойы Кош-Агашта јадат. Ол кажы ла кӱн Јаҥы Белтирге келип, балдарды английский тилге ӱредет. Школдо эки јӱс јетеннеҥ ажыра бала ӱренет. Бери јанында јурттардаҥ да балдар келип, интернатта јадып ӱренет. Ада-энелери мал-аш тудуп, тайгалап јӱрген улуска да интернат бары јарамыкту болот. Јашӧскӱримге ӱредӱнеҥ бош ӧйдӧ јӱзӱн-башка секциялар, кружоктор ӧткӱрилет. Деремнеде клубты тудар иштер башталган. Јуук ӧйдӧ ол ачылза, јииттерге де оныла кожо кӧп солун аргалар ачылар болор.

Јерсилкиниш кӧп улустыҥ јӱрӱмин чек ӧскӧрткӧн. Је ондый да болзо, јӱрӱм улалып ла јат. Јаҥы јӱрӱмниҥ кажы да јаны, алдындагызына кӧрӧ, јакшы, кажызы да эскизине турбас. Оны кӧргӧн улустыҥ јӱреги токынап та калган болзо, олор сергелеҥ јӱрет. Мындый тӱбек база болбозо ло кайдат.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина