Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

АРАКЫ ла ЧАЙ

16.10.2018

М. В. Чевалковтыҥ бу чӱмдемели јӱс јыл мынаҥ кайра бичилген. Чечен ле байлык эрмек-сӧзиле, учурыла ол бӱгӱнге јетире бисти кайкадат ла санандырат.
Михаил Васильевич Чевалков 1817 јылда Бийск каланыҥ јуугында Карасу деген јуртта чыккан. Уулчак јети јаштуда билези Улалу јуртка кӧчӱп келген. Мында ол Алтай духовный миссияныҥ школына јӱрӱп, орус тилге, кычырарга ла бичиирге ӱрениип алган. Миссияда 40 јылдаҥ ажыра кӧчӱреечи болуп, орус шиҥжӱчилерле кожо Алтайла кӧп јорыктаган. Јӱк 50 јашты ашкан кийнинде ол абыс болуп, бу јолында протииерейдиҥ јамызына јеткен.
М. В. Чевалков баштапкы алтай бичиичи деп јолду чотолот. Оныҥ литературалык энчизине «Чӧбӧлкӧптиҥ јӱрӱми» деген автобиографиялык чӱмдемелле коштой (ол 1860 јылдардыҥ учында алтай тилле бичилген) ӱлгерлер ле куучындар кирет. Ол мӱргӱӱл јаҥныҥ кӧп бичиктерин, И. А. Крыловтыҥ басняларын кӧчӱрген. В. И. Вербицкийле кожо алтай калыктыҥ оос чӱмдемелин јууп, кӧчӱрип, кепке базып чыгарган.

Аракыга Чай јаргы сурап,
Таткуурга келди.
Таткуур сурады:
«Азыраган адаҥ кем?
Эмискен энеҥ кем?
Туулган сениҥ јериҥ кайда?
Тӧстӧп турган јуртыҥ кайда?
Кийик болзо, тӱктӱ болор,
Кижи болзо, атту болор.
Ады-јолыҥ айдып бер.
Керек келген болзоҥ,
Керегиҥ айт,
Керегиҥ јок болзо,
Кедери чык!» – деди.
Чай айтты:
«Адам јер эди,
Энем суу эди.
Туулган јерим Кыдатта,
Турлуу јерим турада.
Элдиҥ суузыны эдим,
Эмчектиҥ сӱдиндий эдим.
Элге јараар Чай эдим.
Койу салып ичетен
Колдуныҥ ижи эдим.
Эјен јеринде
Эркеде јӱргеним.
Алтайга келеле,
Аракыга ордымды блааттырдым.
Аны ончолоры садыжып јадылар.
Којойымныҥ лапказына кирди,
Колдуныҥ ичине кирди.
Айыл сайын тарай берди,
Алтай јерине чыга берди.
Албатыны јоксыратты,
Алымга тӱжӱрди.
Калыкты бойына бактырды,
Канча јӧӧжӧзин блаап алды.
Јаргы сурап турум» – деди.
Таткуур Аракыдаҥ сурады:
«Туулган јериҥ кайда?
Турган јуртыҥ кайда?»
Аракы айтты:
«Турган јерим турада,
Чыккан јерим јалаҥда.
Адам – јадаан,
Энем – куманак» – деди.
Таткуур айтты:
«Чайдыҥ ордын блааган
Чабыҥ јаман угулат.
Байку чайды садатан
Базарын не блаадыҥ?
Базарга барып, алардыҥ
Бажын не тостыҥ?
Байку чай ичердиҥ
Балдарын не аштаттыҥ?
Орыннаҥ туруп ичердиҥ
Остолын не алдыҥ?
Чайга берер акчаны
Чалчып, не блаадыҥ?» – деди.
Аракы айтты:
«Таткуурым! Тарынба!
Тадыганга најы мен.
Татузынып ичкенниҥ
Тамагыныҥ ӱни мен.
Кыймыктанбас кижини
Кыйгыбыла бастырадым.
Орыннаҥ турбас кижини
Оромбыла бастырадым.
Мекеге кирбес кижилер
Мени ичсе, киретен.
Коп айтпас кижини
Коорок ойнодып јӱретем.
Сыйманып отуратан эмегенди
Сабыскы сыгыртып јӱретем.
Таткуурым! Тарынба!
Тадыбас Чайга бӱтпе!
Менде јаман јок эди,
Мени билер кӧп эди.
Агын сууныҥ сӱзӱги эдим,
Арыш аштыҥ майы эдим.
Албатыныҥ сыйы эдим,
Коројон деген аш эдим,
Којойымныҥ кулы эдим.
Колдоҥ колго јӱретем,
Кол учында ойнойтом.
Айу кӧрзӧ, коркыбас,
Адар октоҥ јалтанбас».
Таткуур Аракыга айтты:
«Чайдаҥ јаман табарыҥ ба?
Чал-чабын айдып бер» – деди.
Аракы айтты:
«Чардыҥ белин јоорлу эткен
Чайдыҥ нези менеҥ артык?
Бакрас, чӧйгӧн кайылткан
Байку Чайдыҥ нези артык?»
Чай айтты:
«Мени ичкен кижилер
Меези јымжап терлеер.
Сени ичкен кижилер
Салбайып базып јӱрер.
Айылдаҥ астырып бастырган
Аракыныҥ јаманы эмес пе?
Кобыдагы малды короткон
Коројон аракы эмес пе?
Алкы јӧӧжӧни тӱгескен
Аракы кӱчи эмес пе?
Кӧптиҥ кӧзин ойгон аракы,
Кӧкшинниҥ кӱчин алган аракы,
Колдуныҥ колын сындырган аракы,
Буттуныҥ будын сындырган аракы,
Буру этпести бурууга тӱжӱрген аракы».
Аракы айтты:
«Сени ичкен кижини
Семиртпейдиҥ,
Кӧп ичкен кижини
Кӧкӱтпейдиҥ».
Чай айтты:
«Караҥуйда кӱйген от чылап
Кӱйӱп турадыҥ,
Кадран болгон кижи чилеп
Уурдап барадыҥ.
Байрам болуп
Бастырып јӱредиҥ,
Барынтычы чылап
Блаап аладыҥ.
Бажына чыгып, кӧкӱдип јӱредиҥ,
Бала-барказын ыйладып јӱредиҥ,
Эдине тийип, тыҥыдып јӱредиҥ,
Эки кижини согуштырып јӱредиҥ.
Эзиргенче ичкендер
Энезин де согодылар,
Артыгынча ичкендер
Адазын да согодылар.
Тойгончо ичкендер
Тоны јок базадылар.
Ажыра кӧп ичеечилер
Аттаҥ јойу каладылар.
Ӧскӱстиҥ ӧтпӧгин блааган аракы,
Ӧҥдӱниҥ ӧдин алган аракы,
Баатырды баскан аракы,
Балазын кулга берген аракы.
Ӧӧни јок улусты ӧӧркӧткӧн аракы,
Ӧдин кӱйдӱрип, ӧлтӱрген аракы».
Аракы актанып айтты:
«Мени јаман айтпагар,
Менде јаман јок эди.
Бойына килебей ичедилер,
Болгылап базып јӱредилер.
Каралап мени айтпагар,
Кардын јайар аракы мен.
Кабактап алып ичедилер,
Калырап базып јӱредилер.
Јиктӱ јаман дебегер,
Јинин арлаар аракы мен.
Јилбиркеп мени ичедилер,
Јыртпай кӧзин кӧрӧдилер.
Корлоп јаман айтпагар,
Коот эдер аракы мен.
Коркыбай, мени ичедилер,
Корон болорын билбейдилер.
Тоҥ јамандап айтпагар,
Тойго јараар аракы мен.
Тообой, мени ичедилер
Тоголонып јададылар.
Серенип јаман айтпагар,
Сыйлажып ичер аракы мен.
Семирейин деп ичедилер,
Сыктап јӱрерим дебейдилер.
Самактап мени айтпагар,
Садып турардыҥ магы мен.
Сананбай мени ичедилер,
Самтар болорым дебейдилер.
Тӧгӱндеп јаман айтпагар,
Тӧрӧӧн сыйлаар аракы мен.
Тӱби калганча ичедилер,
Тӱбек болорын билбейдилер.
Арадап мени айтпагар,
Айылчы сыйлаар аракы мен.
Артыспай мени ичедилер,
Амырдаҥ азарым дебейдилер.
Јонго јаман айтпагар,
Јооктожып ичер аракы мен.
Јогын берип, ичедилер,
Јоголорым дебейдилер.
Кыстап јаман айтпагар,
Кыс кудалаар аракы мен.
Кысканбай берип, ичедилер,
Кыйналарын билбейдилер.
Каргап јаман айтпагар,
Карындаш сыйлаар аракы мен.
Калганын берип, ичедилер,
Каны тӧгӱлерин билбейдилер.
Кӱјӱреп мени айтпагар,
Кӱйӱӱ сыйлаар аракы мен.
Кӱмӱжин берип, ичедилер,
Кӱни ӧчӧрин билбейдилер.
Ӧштӧп мени айтпагар,
Ӧбиштирер аракы мен,
Ӧлӧҥин садып, ичедилер,
Ӧлӧ берерим дебейдилер.
Оодык јаман дебегер,
Омокко ичер аракы мен.
Ӧрӧ кӧрбӧй, ичедилер,
Ӧлтӱрижерин билбейдилер».
Таткуур айтты:
«Сениҥ јаман-јакшыҥды
Билери бар ба?» – деди.
Аракы айтты:
«Мениҥ јаман-јакшымды
Бойыгар билгедий эдигер.
Андый да болзо, айдайын:
Кабактаҥ алып ичеле,
Катын согодылар.
Баспас болуп ичеле,
Балдарын согодылар.
Эзиргенче ичеле,
Энезин јаман айдадылар.
Ашканча ичеле
Адазын јаман айдадылар.
«Ийт ӧлӱмин кем ӧлди? – дегежин,
«Ичеечи кижи ӧлди» – деер.
«Арка-јон неге тӱймеди? – дегежин,
«Аракыдаҥ кижи ӧлди» – деер.
«Јаргыга кемди тартып јат?» –
дегежин,
«Јалтанбай, аракы ичкенди» – деер.
«Ичкеери кемди ийдип јадылар?» –
дегежин,
«Ичеечи буру эткен, оны ийип
јадылар» – дежер.
Бу мындый болотоны менеҥ эмес,
Бузылганча ичердиҥ бойынаҥ.
Кӧп ичпес кижиге кӱчиле кирбей
јадым,
Кӧлӧткӧлӱ кӧл болуп, олорды
тӱжӱрбей јадым».
Таткуур айтты:
«Аймактыҥ аразында аракыга кычалу
јаман туру.
Аракыдаҥ буруу таппадым.
Отко колыҥ тутсаҥ, колыҥ кӱйер.
Оҥы јок эзирзеҥ, ончо бойыҥ кӱйер.
Кайадаҥ калыган кижи ӧлӧр эмес пе?
Кабактаҥ чыкпас кижи кӱйер эмес пе?
Бойы бууланып, сууга калыган тӱжер
эмес пе?
Бойына килебей, аракы ичкен ӧлӧр
эмес пе?
Сайга јӱрген таман уйадаар эмес пе?
Сананбай, аракы ичкен ӱрелер
эмес пе?
Чамчазы јок кижини кӧрӧргӧ уйатту,
Чалчып јӱрген эзирикти угарга уйатту,
Эр кижиниҥ эзиргенинеҥ
Эзирик эмеген уйатту.
Эзи чыкканча аракы ичкен
Эр кижи коркышту.
Эзирик кижиниҥ энези аракы,
Ажыра ичердиҥ адазы аракы.
Адазына айудый кӧрӱнер,
Энезине эрликтий болор.
Эмегенине камыктый кӧрӱнер,
Балдарына бакадый кӧрӱнер.
Тугандарына јаман кӧрӱнгенде,
Тура кижи јакшы кӧрӧр бӧ?
Балкашта јаткан чочко јескимчилӱ,
Бажын кӧдӱрбес эзирик јескимчилӱ.
Артаган аштыҥ амтаны јаман,
Ажыра эзириктиҥ сагыжы јаман.
Эрӱӱлде этпес јаман кылыкты
Эзирикте белен эдер.
***
Таткуур – амзуур
Јадаан – кӱскиде чачкан аш
Байку чай – ӧлӧҥниҥ каагынаҥ эткен чай
Кооркок – шоор
Сӱзӱк – аракы болуп аккан суу
Май – ӱс
Кӧкшин – карыган кижи. Мында айдылган учуры аракы кижини туруп та, базып та болбос карыгандый эдет дегени.
Кадран – уурчы
Барынтычы – тоночыл
Корлоп – јамандап
Самактап – электеп
Јооктожып – эрмектежип
Ӧбиштирер – јӧптӧштирер
Кычалу – кӱӱндӱ
Эзи – санаазы
Камыктый – јыландый.

 

Ӱредӱ учурлу ӱлгерлердеҥ

2017 јылда Алтай Республиканыҥ «Алтын-Туу» издательствозында М. В. Чевалковтыҥ «Поучительные статьи в стихах на алтайском языке» деген јуунтызы кепке базылып чыккан.
Баштап ла 1894 јылда Томскто чыккан бу јуунтыны филология билдимдердиҥ кандидады Эльвира Чинина белетеп, кире сӧзин ле јартамалдарын бичиген. Ӱлгерлер байат, алтай ла орус тилдерле берилет.
Јуунтыга кирген ӱлгерледеҥ:

Эр баланы эрке тутпагыҥ

Эр баланы эрке јӱргӱзип ӱретпегер,
Эрик бербей, не јакшыга ӱредип
јӱрӱгер.
Эки јанынаҥ эрик бербей ӱретпес
болзогор,
Эне-адазыныҥ јӱрегине ачу тӱжӱрер.
Уулым јакшы укаалу болзын дезегер,
Уткуулап айдып ӱредип туругар.
Керсӱ јакшы болзын дезегер,
Кезедип айдып ӱредип туругар.
Коркыдып ыйладып ӱретпес болзогор,
Коромгыда бойыгар ачу ыйларыгар.
Кудайдаҥ коркыырга ӱредип алзагар,
Кунукпай сӱгӱнип јӱреригер.
Кудайдаҥ коркыыры дезе ончозынаҥ
артык,
Кудай ондыйга берер болгонын берер.
Уулым уурчы, тӧгӱнчи болбозын деп,
Уулыҥныҥ бажына урук тудуп јӱр.
Бузук, јаман сагышту болбозын деп,
Буды-колдорын буулагандый болуп јӱр.
Мойноп, сӧс укпас болбозын деп,
Мойнына тӧҥӧ салгандый болуп јӱр.
Оозы быјар, тили јӱгӱрик
болбозын деп,
Оозына сулук салып тудуп јӱргиҥ.
Сайыркап, улуурканып јӱрбезин деп,
Салма кӧргӱзип, коркыдып ӱредип јӱр.
Багай баштак болуп јӱрбезин деп,
Бажы-была барганды куучындап
бергиҥ.
Чыны-была кылынып јӱрзин деп,
Чын јердеги кыйынды куучындап
бергиҥ.
Кудайга јараар кул болзын деп,
Кудайдыҥ салымына ӱредип јӱргиҥ.
Уулдыҥ јаманы адазына тӱбек,
Ӱретпеген баштак кыс энезине уйат.
Башкарып балдарыгар ӱретпезегер,
Багай айттырып уйаларыгар.
Чыбык тудунып ӱредип јӱрӱгер,
Чыны-была айттырып јӱрӱгер.
Јашта баланы коркыдып ӱретпезегер,
Јаандап. кӱчи кирзе, бойыгарды
согор.
Каан ккудайдаҥ коркыырга
ӱретпезегер,
Калганчы чакта бурулу болорыгар.
Бу да јерде ачуурканбай калбазыгар,
Буруга тӱшкенин кӧрӱп ыйларыгар.
Кудай аданы балдарына баш туткан,
Кулагына амыратпай ӱредип
турзын деп.
Энени уулдарын шылап турзын деп,
Эрик бербей, јӱригер деген.
Эрик бербей – бош бербей,
бош салбай
Уткуулап айт – ӱредип, јакарып айт
Тӧҥӧ – мойнына кептеген тегерик
комут
Салма – темир јазал
Багай – јаман, јӱдек, јабыс

 

Кыс баланы бек туткыҥ

Кызылгаттыҥ кызылы тыштында
болор,
Кыс баланыҥ кылыгы ичинде болор.
Кызылгаттыҥ ачузына тижиҥ кабыгар,
Кыс баланыҥ чайдамына јӱзиҥ уйалар.
Кымын тӱжӱп кӱйӱп турза, ӧчӱрип јӱр,
Кыс баланыҥ кымыны кӱйбезин деп
ӱредип јӱр.
Турунду отты ӧчӱрбезе, кӱли калар,
Тудундырып кысты ӱретпезе, уйады
калар.
Андый кыстыҥ уйады элге каткы болор,
Ада-энезиниҥ јажына кунугар ачу
болор.
Эниктирип кызыҥ ойнотпой јӱргиҥ,
Эр кижилер электеп јӱрбезиндер.
Каткыртпай кызыҥды тудуп јӱргиҥ,
Каралап кызыҥды электебезин.
Кызыҥды кысканып ӱредип јӱрзеҥ,
Кылыгы јакшы кудалап алар.
Алган кижизи сӱӱп јӱрер,
Алкы-јӧӧжӧзине баш эдер.
Айылдаштары кӱндӱлеп јӱрер,
Ада-энезин мактап јӱрер.
***
Кымын – оттыҥ чогы
Эниктирип – бош салып, јай берип
Кысканып – чеберлеп, карамдап.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина