Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӱредӱчиниҥ ырызы — ӱреткен ӱренчиктеринде

16.10.2018

Елизавета Юштаевна Папыева (кыс ӧбӧкӧзи Пьянова) каладагы 7-чи таҥмалу школдо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп кӧп јылдар туркунына једимдӱ иштейт.

Елизавета Юштаевнаныҥ чыккан-ӧскӧн јери Кӱпчеген јурт, ол кайда да јӱрзе, иштезе тӧрӧл јери јӱрегинде. Шымды, керсӱ кыс Оҥдойдогы орто школды божодып, Горно-Алтайсктагы педиинституттыҥ алтай бӧлӱгине кирип, ӱредӱзин једимдӱ тӱгескен. Педиинституттыҥ алтай бӧлӱгин башка-башка јылдарда божоткон алтай јииттер тӧрӧл тилиниҥ учурын, байлыгын бийик кеминде билген. Ӧзӱп јаткан канча-канча ӱйе балдарды јӱрӱмде тилиле оморкоп јӱрзин деп, алтын чаракты, ӱредӱни бу бӧлӱкти божоткон ӱредӱчилердиҥ ал тӱмен черӱзи олордыҥ кӧксине салган ине. Алтай бӧлӱкти божодып, школдордо иштеп јаткан алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ кажызын ла республиканыҥ алтын кӧмзӧзи деп айдарга јараар. Олордыҥ иштеп јаткан ижи агару, амадузы чындык. Шак ондый ӱредӱчилердиҥ бирӱзи деп, Елизавета Юштаевнаны айдарга јараар.

Јиит кыс ӱредӱзин божодып, Улаган аймак јаар иштеп барган. Мында ол ӱч јыл иштеп, 1995 јылда кала јаар 7-чи таҥмалу школдо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп каруулу ижин баштап ийген. Ол ӧйдӧ бу школдыҥ директоры Ю. Г. Сакашева иштеген. Бу школ бажынаҥ ала тӧрӧл тилин, чӱм-јаҥжыгуларын, культуразын, тӱӱкизин тӧс јерге чыгарып, балдарды кичӱ Тӧрӧлиле, алтай тилиле, калык чӱмделгезиле оморкоп ӧзӧрине јаан ајару салган. Телекейде алтай тил ӧскӧ тилдерле теҥ-тай угулар, эҥ јаан эрјине байлык тӧрӧл тилис деген кычыру бу школдо јаан јолын алынган.
Елизавета Юштаевнаныҥ айтканыла, ол ырысту кижи. Школдыҥ нак ӧмӧлиги, башкараачызы Юлия Григорьевна, ченемелдӱ коллега-ӱредӱчилер јиит ӱредӱчиге ӧрӧ ӧзӧргӧ јаан болужын јетирген. Ол бойы да бӱгӱнги кӱнде јирме јылдаҥ ажыра иштеп јаткан ченемелдӱ, билгири тереҥ ӱредӱчи де болзо, Ю. Г. Сакашевага, ӱредӱчи-ветерандарга быйанду јӱрет.
Ӱредӱчиниҥ эҥ јаан ырызы, ижемјизи ӱредип јаткан ӱренчиктери. Олор кылык-јаҥыла, таскамалыла, јилбӱзиле башка-башка. Је Елизавета Юштаевна олордыҥ кажызыныҥ ла кӱӱн-санаазын, аргаларын, јилбӱлерин јӱрегиле сезет, «ачык бичиктий кычырат». Ӱренчиктери ӱредӱчизиниҥ айтканын кӧксине салып, таҥынаҥ јолына да чыкканда агару јакылта кептӱ алып јӱрет. Ӱредӱчизиниҥ канча албаты ортодо алтай мен деп оморкоп, тилим, јаҥдаган јаҥым, калыҥ тӱӱким, бийик культурам бар деп оморкоп јӱрӱгер деп айткан сӧстӧри кӧп тоолу ӱренчиктериниҥ јӱрӱмдеги кычырузы болуп артат.

Елизавета Папыеваныҥ ӱренчиктери јылдыҥ ла муниципал олимпиадаларда, НОУ-ларда эрчимдӱ туружып, јеҥӱчилдер, призерлор болуп чыгат. Алтай тилле, литературала каланыҥ школдоры ортодо, онойдо ок республикан кеминде ӧдӱп турган краевед кычырыштарда ӱренчиктери база туружып, баштапкы јерлерге чыгат.

Ол кӧп јылдардыҥ туркунына класстыҥ башкараачызы да болуп каруулу иштеген. Оныҥ ӱреткен ӱренчиктери бӱгӱнги кӱнде Томскто, Кемероводо, Новосибирскте, Барнаулда бийик ӱредӱлӱ заведениелерде ӱренгилейт. Бистиҥ ГАГУ-да ӱренчиктери база ӱренет. Тоолу кӱндер кайра ӱредӱчизин чыккан кӱниле уткыырга, Сахалиннеҥ ӱреткен ӱренчиги келген болуптыр. Алтай тилдиҥ, литератураныҥ ӱредӱчизиниҥ ижиниҥ турултазы – јӱрӱмде јолын тапкан балдары.
Каланыҥ 7-чи таҥмалу школыныҥ балдары тӧрӧл тилиле экзамендерди јылдыҥ ла кӱӱнзеп табыштыргылайт. Турулталары да бийик болуп турганы оморкодулу.

Бу школдо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери Россия Федерацияныҥ ӱредӱлигиниҥ кӱндӱлӱ ишчизи, ПНПО-ныҥ јеҥӱчили, школдо музейдиҥ ижин башкарып турган, бир канча бичиктердиҥ авторы, ченемелдӱ ӱредӱчи Ю. А. Мундукина, Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи, бийик категориялу ӱредӱчи Г. С. Чендыева, јиит ӱредӱчи А. Н. Хабарова кожо иштеп јаткан Елизавета Юштаевнаны бойыныҥ ижиниҥ узы, билгири бийик, ижине каруулу, кӧп куучындабас, је ижин чыҥдый бӱдӱрер ӱредӱчи деп бирлик кӱӱн-тапла коллегазыла оморкоп айттылар.
Јӱрӱмде де ол ачык-јарык, болужар-јӧмӧӧр лӧ деп, кандый ла кижиге удура келер. Коштой иштеп јаткан јиит ӱредӱчи Айана Николаевна ченемелдӱ коллегазынаҥ кӧпкӧ ӱренет.

Бу школ баштапкы ла кӱннеҥ ала балдарды албатыныҥ чӱм-јаҥыла таскадар ишти тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрет. Темдектезе, Чага байрам, Сары бӱр, Јажыл бӱр, Јылгайак, јаҥар кожоҥ, алкыштар, Баланыҥ јылы киргени ле о.ӧ. бу школло, ӱредӱчилерле бир тизӱле кӧнӱ улалат.

Аймактардаҥ ИПКРО-го курстарга келген ӱредӱчилерге бу школдыҥ алтай тилдиҥ ӱредӱчилери ачык уроктор берет. Эртен ле ӱредӱчилерге ачык уроктор ӧткӱрерис, ого белетенедис деп, олор айдышты.
Алтай тилдиҥ кӱнине, Лазарь Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгына учурлай бу школдыҥ ӱредӱчилери Е. Ю. Папыева, Ю. А. Мундукина, Г. С. Чендыева, А. Н. Хабарова тизӱ кӧдӱриҥилерди белетеп, тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱргилейт. Темдектезе, Елизавета Юштаевна «Кеп сӧстӧрдиҥ телекейинде» деген урокты ӧткӱрерде, Галина Степановна «Чӧрчӧктӧргӧ айылдап» деп викторинаны белетеп ӧткӱрди. Ӱлӱрген айдыҥ 18-чи кӱнинде Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган республикан кеминде «Јӱрекке томылар алтай тилим» деген ачык урок 13-чи таҥмалу школдо ӧдӧр. Каруулу улус Е. Ю. Папыева, Ю. А. Мундукина, Г. С. Чендыева, А. Н. Хабарова, А. К. Мамыева. 7-чи таҥмалу школдыҥ ӱредӱчилери каланыҥ школдорыла бир ууламјыла ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јатканын ӧткӱрилип јаткан тизӱ кӧдӱриҥилер јарт керелейт.

Бу школдыҥ ӱредӱчилери нак, ӧмӧ-јӧмӧ иштӱ деп ӧрӧ айдылган эди. Темдектезе, Галина Степановна байлык ченемелдӱ ӱредӱчи. Ол ада-энелерле ӧткӧн бир туштажуны биледеги кычырышка учурлаган. Бичикке баланы оогоштоҥ ала јилбиркедери јанынаҥ ада-энелерге кӧп јартамалдар эдип, тузалу шӱӱлтелер айткан. Галина Степановнаныҥ ижиле мынаҥ ары база таныштырарыс.

Республикада бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 85 јылдыгыла колбой ӱредӱчилер алтай тилдиҥ урокторында ӱренчиктерди бичиичилердиҥ бойлорыныҥ чӱмдемелдерин, ӱлгерлерин кычырганыла таныштырат. Темдектезе, 7-чи таҥмалу школдыҥ музейинде «Писатели Горного Алтая» деген грампластинка бар. Бу грампластинканыҥ бир јанында Э. Палкинниҥ кычырганыла сегис ӱлгери кирген, экинчи келтейинде Лазарь Кокышевтиҥ тӧрт ӱлгери кирген. Бу школдыҥ ӱредӱчилеринде кандый солун табынты бар. Ӱренчиктер Л. Кокышевтиҥ алтай тилиле бойыныҥ ӱлгерлерин кычырганын угуп, бойлорына ачылталар эдет.

Каланыҥ 7-чи таҥмалу школын башка-башка јылдарда божоткон ло республикада, ороондо, телекейде ады-чуузы јарлу јайаан јайалталар, темдектезе, Эмиль Толкочеков, Добрыня Сатин, Владимир Попошев, Андрей Модоров, Азулай Тадинов ло оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу уулдар, кыстар бар. Олор келишкен ле ӧйдӧ тӧрӧл школына, кару ӱредӱчилерине келет. Кандый бир байрамда чӱрче ле кожоҥдорын кожоҥдоп, акту кӱӱндеринеҥ уткыгылайт. Алтай тилин, культуразын, тӱӱкизин олор эҥ јаан ырызы деп ачкан ӱредӱчилерине, Е. Ю. Папыевага, Ю. А. Мундукинага, Г. С. Чендыевага, А. Н. Хабаровага, быйанду јӱргӱлейт.

Елизавета Юштаевнаныҥ айтканыла, школдыҥ администрациязы, ӧмӧлик олорды јаантайын јӧмӧп јат. Ол ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јаткан ӱредӱчилериниҥ ле алкы бойыныҥ адынаҥ ончо ӱредӱчилерди, ӱренчиктерди, олордыҥ ада-энелерин, текши албатыны Алтай тилдиҥ кӱниле уткып, тилис ӧзӱмдӱ болзо, бис те ӧзӱмдӱ, јолду албаты болуп јаранарыс деп айтты.

К. ПИЯНТИНОВА
Е. Бутушевтиҥ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина