Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ээлӱ кайчыныҥ эземин кереестеп

19.10.2018

Ӱлӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде Короты јуртта Алтай Республиканыҥ эл кайчызы, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады, ээлӱ кайчы Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ эземине учурлай тура-музейдиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧткӧн.

Аржан Кӧзӧрӧковты республика ичинде билбес улус јок деп айдарга јараар. Эзен јӱрерде, албатызына алкыш-быйаны јеткен бу уул тӧрӧл Алтайыныҥ магын јаҥыс ла Арасей ичинде эмес, је анайда ок телекей кеминде кӧдӱрип јӱрген. Чуйдыҥ јолыныҥ јаказында турган айлында јаантайын улус толо болотон. Онту-сыгыдыла, оору-јоболыла келген кажы ла кижиге ары јанынаҥ сезимдӱ, айлаткыштап турар Аржан болужын јетиретен. Албатызына алкыжы јеткен алтай эр јеткердеҥ улам ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ алтайына јӱре берерде, оны калганчы јолына ӱйдежерге ал-камык албаты келген эди. Оноҥ бери канча јыл ӧткӧн, је алтай јоны калыгыныҥ чындык уулын ундыбаган. Аржанныҥ эземине учурлай ӧткӧн тура-музейдиҥ ачылтазына база да кӧп улус келген.

Кӧдӱриҥилӱ ачылтаны ӧткӱрген јайалталу эр Тожыла Енчинов белетеген сценарийинде Аржанныҥ ак-јарыкка туулганынаҥ ала кандый јол ӧткӧнин тӧкпӧй-чачпай бичиген эмтир. Оогоштоҥ ло ала ӧскӧ балдардаҥ аҥыланып турар, не-немени озолондыра сезер уулчактыҥ јолында кӧп јайалталу улус туштаган. Олордыҥ кажызы ла Аржанныҥ јайаан јолында ого јаҥы ачылталар эткен, бойлорыныҥ билериле ӱлешкен. Алтайыстыҥ јайалталу эрлериниҥ бирӱзи Кыдыраш Шумаров Аржанды кайлаарына ӱреткен баштапкы кижи. Уулчак оогош ло тушта бойы ла кайга тартылган. Аржанныҥ оноҥ арыгы јӱрӱмдик јолында Оҥдойдо балдардыҥ јайааныныҥ тӧс јеринде иштеп турган јурукчы, кайчы Борис Киндиков туштаган. Бу кижи кайдыҥ бӱдӱмдери, топшуурла ойнооры аайынча билгирлериле ӱлешкен деп айдар керек. Куладыда балдардыҥ «Одычак» ӧмӧлигинде јӱрген ӧйлӧр Аржанныҥ јайаан јолында база болгон. Мениҥ адам Дмитрий Яшев башкарган ӧмӧликтиҥ балдарыла кожо Аржан кӧп јол-јорыктарга барып, ойын-концерттерде туружатан. Ол јылдарда Аржан кезик ӧйдӧ бистиҥ айылда јӱретен. Карындаштардый чыдап, јол-јорыктарга кожо баратан эдис.

Аржан республикан гимназияга ӱренерге келерде, оныҥ ары јанынаҥ јайалтазын сескен ле ого јӱрӱминиҥ учына јетире јӧмӧжип јӱрген кижи јарлу режиссер Антон Юданов болор. Кайчыбыс эр кемине чыдап келерде, гран ары јанындӧӧн јорыктар башталган. Аржан дезе Алтайыстыҥ адын телекейге јайган база бир јарлу јерлежис Болот Байрышевле кожо башка-башка ороондорло кӧп јорыктаган. Аржан Кӧзӧрӧков база бир кайчыбыс Элбек Калкинле база јорыктайтан. Аржанныҥ јӱрӱмдик јолында оны јӧмӧгӧн, билгирлериле ӱлешкен улустыҥ кемизиниҥ де ады-јолын адабаган болзом, тарынбазын деп сурайдым. Ээлӱ кайчыбысты кажыбыс ла билер, таныыр болгон эмей.
Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ эземине учурлай тура-музейдиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазына оныҥ ада-энези, тӧрӧӧн-туугандары, јерлештери, кожо ӱренген најылары, антыгарлу нӧкӧрлӧри, кӧрӱш-таныштары келген.
Каракол, Бичиктӱ-Боом ло Короты јурттардыҥ эл-јоныныҥ адынаҥ Караколдыҥ јурт јеезезиниҥ јааны Каска Маиков бойыныҥ куучынында мынайда айткан: «Бис Аржанныҥ оогоштоҥ ала чыдап ӧскӧнин кӧргӧнис. Јӱрӱми кыска да болгон болзо, аймагыныҥ, республиканыҥ, бастыра Россияныҥ албаты-јонына кӧп јакшызы јеткен деп сананадыс. Ол кичинек Алтайыстыҥ адын бастыра јер-телекейге чыгарып, бойыныҥ јайалтазыла кӧргӱскен. Оныҥ да учун Аржан бистиҥ кӧксисте узакка артып калар». Мынайда айдып, јурт јеезениҥ јуукта тудулган јааны тура-музейге экелген сыйларын табыштырган.

Эл кайчы Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ кереес эземине учурлалган ак бӧсти оныҥ јайаан јолында туштаган баштапкы ӱредӱчизи, топшуурчы, комусчы, кайчы, кыскарта айткажын, бастыра ла јанынаҥ јайалталу эр Кыдыраш Шумаров ачкан.
Аржанла кожо ӱренген најыларыныҥ адынаҥ Оҥдой аймактыҥ депутады Байана Бушулдаева сӧс айдып, јарлу јерлежиниҥ оогоштоҥ ала кандый да аҥылу, је бу ок ӧйдӧ улусла ачык-јарык, кижи кӱӱндӱ, јаантайын ла болужарга јӱткимелдӱ болгонын темдектеген.
Караколдыҥ школыныҥ ӧмӧлигиниҥ адынаҥ Валентина Тобошева Аржанныҥ Јайааннаҥ келген јайалталу алтай эрлердиҥ ортозында талдама эр болгонын темдектеген. Ол эл кайчы јӱрӱмнеҥ эрте барганына бастыра алтай албаты коркышту карыкканын айткан. Валентина Укасовна: «Аржан бу телекейге тегиндӱ келбеген, темдектӱ болгон. Алтайыныҥ магын јер-телекейге чыгарган јерлежис» — деген.

А. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова бу музей ачылып јатканы сӱрекей учурлу болгонын темдектеген: «Музейдиҥ кеми оогош то болзо, бу оныҥ баштапкы алтамы. Мен бодозом, бу музей мынаҥ ары јол алынар, мынаҥ ары бичиктер чыгар. Албаты-јон айлында бар ла јуртыла колбулу эдимдерди музейге экелген болзо, бу музейдиҥ учуры оноҥ до јаандар эди».

Римма Михайловна Аржанла кожо база кӧп јорыктаганын айткан. Музейде кандый бир керек-јарактар ӧткӧндӧ, ол келип, кайлап беретен деген. Аржанныҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады болгонын темдектеп, музейге јарлу јурукчыныҥ репродукция-јуругын ла бичиктер сыйлаган. Эл музейдиҥ директоры Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ эземин кереестеген тура-музейге мынаҥ ары јӧмӧлтӧ-болужын јетирерин база темдектеген.

Аржанныҥ антыгарлу нӧкӧри, кӧп-кӧп јол-јорыктарда кожо јӱрген Болот Байрышев оныла кожо јорыктаганына сӱӱнгенин, оморкогонын темдектеп, Аржаннаҥ кӧпти укканын, алкыжын алганын айтты. Јарлу јерлежис бу тура-музейди ачар баштаҥкай эткен ле оны ачкан улуска алкыш-быйанын айткан. Болот Байрышев Чуйдыҥ јолыла јорыктаган улуска Коротыда јарым саатка да болзо токтоп, Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ эземин кереестеген бу музейге кирип турзын деп кӱӱнзеген.

Улаган аймактаҥ келген јаан јаштӱ ӧрӧкӧн Владимир Попошев Аржанла кожо Алтайла база кӧп јорыктаганын, Ӱч-Сӱмердиҥ алдында да, Кујурлу јуртта да болгонын, Улаган аймактыҥ тайгаларыла јӱргенин айткан. «Оныла кожо јӱрӱп, куучынын укса, кезикте коркыырыҥ да, кезикте сӱрекей јилбилӱ де болгон. Кижиниҥ кӧрбӧс немезин кӧрӱп отурар, укпас немезин угуп отурар јайалталу кижи болгон. Јайалталу кижиниҥ салымы да кыска. Ол кайдӧӧн дӧ барганда, топшуурын меге артыргызар болгон. Кайда болгонын, канайып јорыктаганын бастыра куучындайтан. Ол нӧкӧрим эмди јок, эмдиге јетире кунугып јадым… Ада-энези, тӧрӧӧн-туугандары амыр јатсын, айыл-јурты бек болзын» — деп, јаан јашту ӧрӧкӧн айткан.
Куладыда јурт јеезениҥ адынаҥ Марина Бакчабаева мынайда айткан: «…Аржан Кулады јурттыҥ кӱйӱ балазы болгон ло болуп артар. Бис оныла сӱреен оморкоп јӱредис. Бу тура-музейдиҥ ачылтазыла бастырагарды уткып, оны ачкан улуска быйаныс айдадым. Колына топшуур тудуп, ӧзӧк-буурыла Алтайын, албатызын тооп ло мактап јӱрген Аржанды келип јаткан ӱйе билип, оныла оморкоп, эзедип јӱрзин…».

Бу кӱнде тура-музейдиҥ ачылтазында кӧп улус сӧс айткан, амадап экелген сыйларын табыштырган. Бастыра келген улус Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ ада-энезине, Надежда Васильевна ла Михаил Иванович Кӧзӧрӧковторго, тереҥ санаа-укаалу, ачык-јарык уул чыдатканы учун быйанын, тура-музей мынаҥ ары ӧҥжип ӧссин деген кӱӱнземелдерин айткан.

Ачылтага келген улустыҥ тоозы кӧп болгонын темдектегем. Олордыҥ тоозында кайчы нӧкӧрлӧри Карыш Кергилов, Эркемен Епишкин, оогошто Аржанла кожо «Одычак» ансамбльда јӱрген улус, бу ансамбльды башкарган Дмитрий Яшев, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Константин Малчиев ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Новосибирск каладаҥ да келген најылары болгон.

Ээлу кайчыныҥ ада-энези уулыныҥ эземин кереестеп ачылган тура-музейдиҥ ачылтазына келген бастыра улуска алкыш-быйанын айткан соҥында, А. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова ла Алтыгы-Талду јурттаҥ келген јиит кайчы Ренат Каримов ачылтаныҥ лентазын кескендер.
Алты толыкту чадыр айылдыҥ ичинде Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ фотојуруктары, кийген кеп-кийими, тудунып јӱрген топшуурлары, башка-башка јерлердеҥ экелген кайралдары тургузылган эмтир. Бу тура-музейди ачар баштаҥкайды Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ ада-энези, тӧрӧӧндӧри эткен. Бу иште оныҥ эјези Светлана Бахрамаеваны аҥылап темдектеер керек.

Ачылтаныҥ кийнинеҥ тура-музейдиҥ јанында турган спортзалда улус изӱ курсактаҥ амзап, келген кайчылардыҥ кайын уккан, тургузылган экраннаҥ Аржан керегинде видеосюжеттерди кӧргӧн.
Јӱрген јӱрӱми кыска да болзо, албатызына, Алтайына кӧпти эткен ээлӱ кайчы, калыгыныҥ чындык уулы Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ эземин кереестеген тура-музейдиҥ ачылтазы мынайда ӧдӱп калды. Бу музей мынаҥ ары ӧҥжип, ӧзӱм алынар деп, бир де алаҥзыбайдым.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина