Алтайдын Чолмоны

Музейдиҥ кӧмзӧзиндеги кереес ӱн

19.10.2018

Каланыҥ 7-чи таҥмалу школында сӱреен јакшы музей бар. Ӱренчиктер ого јилбиркеп келет. Музейдиҥ ижин алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Юлия Альчиновна МУНДУКИНА билгир башкарат.

Бичиичи Лазарь Кокышевтиҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгыла колбой, бичиичиниҥ ӱни кереес болуп арткан пластинка керегинде ӱредӱчи мынайда куучындады:

«Школдо кӧп јылдарга ӧткӱрген иштиҥ шылтузында музейдиҥ фондында кӧп бичиичилердиҥ бойыныҥ чӱмдемелдерин кычырган ӱндери кереес болуп јуулып калган. Олордыҥ тоозында Л. Кокышевтиҥ бойыныҥ ӱлгерлерин кычырган ӱни база бар, је ол аудиобичимелдердеги ӱлгерлер орус тилле кычырылган. Темдектезе, «Детям Алтая», «Травке, которая выросла у моего крыльца», «Тревожные сны» деген ӱлгерлери республикан радиокомитеттиҥ фондынаҥ алынган. Је јарлу поэттиҥ алтай тилле кычырган чӱмдемелдери кайда да артар керек деген ижемји болгон.
Чындап та, учурал болуп, М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ кӱӱлик бӧлӱгинеҥ кем де ајару этпеген «Писатели Горного Алтая» деп атту грампластинка табылган. Ол Ташкенттеги грампластинкалардыҥ заводында чыккан. Оныҥ чыккан јылы чокымдалбаган, је бодоштыра 1970-1972 јылдар деп темдектеер керек. Не дезе, ол ло кӱӱлик бӧлӱкте база бир пластинкада Э. Палкинниҥ ле Л. Кокышевтиҥ школдо кожо ӱренген ӱӱрезине сыйлап бичиген јолдыктары бар.

Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Игорь Николаевич Тодошев бодоштыра мындый шӱӱлте эткен: «1972 јылда областьтыҥ 50 јылдыгы элбеде темдектелген. Ол ӧйдӧ артисттер, кожоҥчылар Алма-Ата јаар запись эдип барган ӧй болгон. Кожоҥчылардаҥ Карагыс Ялбакова барып јӱрген. Байла, ол тушта Лазарь Васильевич ле Эркемен Матынович база барып, ӱлгерлерин бичиткен болор».
Айдарда, бичиген ӧйди чокымдаарга, Карагыс Ялбакова болужын јетирер аргалу.

Пластинканыҥ бир јанына Эркемен Матынович Палкинниҥ кычырганыла сегис ӱлгер кирген: «Алтай», «Койчы», «Јай», «Мен бӱдедим», «Эне», «Сары киштейт», «Кӱӱк таман», «Јергелей».
Экинчи јанына Л. Кокышевтиҥ тӧрт ӱлгери кирген: «Мавзолей Ленина», «Комиссар Сухов», «Алтай», «Јебрен тӱрктер».
Э. Палкинниҥ ӱлгерлери музейдиҥ кӧмзӧзинде бар болгон. Л. Кокышевтиҥ дезе алтай тилле кычырып турган чӱмдемелдеринеҥ јӱк ле бу тӧрт ӱлгер табылган. Оныҥ учун ижисте ајаруны бу автордыҥ ӱлгерлерине ле оныҥ кычырыжыныҥ аҥылузына эдерибис.
Озо ло баштап, поэт бийик, бастыра кеминде чыгып јаткан пластинкага ӱлгерлерди ӧйдиҥ некелтезине келиштире талдап алгандый. Ол ӧйдӧ башчы Ленин, совет јаҥ керегинде кыйалта јогынаҥ бичип, мактулу сӧстӧрди, шӱӱлтелерди айдар керек болгон. Пластинкада эки ӱлгердиҥ адын орус тилле береле, бирӱзин дезе алтай тилле «Јебрен тӱрктер» деп адайт, тӧртинчизи алтай да, орус та тилле айдылар «Алтай» деп сӧслӧ адалган. Бу ӱлгерлер ончозы 1969 јылда чӱмделгенин автор «Адалар тӱжелет» деп јуунтызында темдектеп салган.

«Ленинниҥ мавзолейинде» деп ӱлгерде улу башчы Ленинниҥ шылтузында алтай албаты Ойротия деп автономный областьту болгонын, јаҥы јӱрӱм тӧзӧп, ӧскӧ албатыларла кожо теҥ-тай алтап баратканы керегинде оморкоп чӱмдейт.

Экинчи ӱлгер пластинкада «Комиссар Сухов» деп адалган да болзо, «Адалар тӱжелет» деп јуунтыда ол кыскарта «Сухов» деп адалган. Ӱлгердиҥ тӧзӧлгӧзине Туулу Алтайда граждан јууныҥ ӧйинде болгон тӱӱкилик керек салынган. Петр Сухов баштаган партизандардыҥ отряды Сибирьдеҥ Туулу Алтай ажыра Монголияны ӧдӱп, Туркестанский фронтко једип, кызылдарга кожулып, совет јаҥды корулаар тартыжуны улалтар амадулу болгон. Је отряд Тӱҥӱрде актардыҥ озолодо белетеп салган кызамда кырдыртып, амадузы бӱтпеген. Олордоҥ тирӱ бир ле кижи артып, олјого киреле, оноҥ качып чыккан. Ол Иван Долгих болгон. Је кызылдардыҥ отряды бу тушта амадузына јединип болбогон до болзо, олордыҥ кереги улалып,

Кадынныҥ јарадынаҥ
Ол катап ла турар,
Туркестанга отрядын
Ол катап апарар!
Туманду туулар ӧткӱре
Туркестанга једер,
Калапту эскадрон
Катандуга келер!
Советтердиҥ јаҥын
Черӱлер экелер,
Отрядын ээчидип,
Ол катап ла келер…

Айдарда, чӱмдемелдиҥ тӧс шӱӱлтези Туулу Алтайда болгон бу тӱӱкилик керектерди билбес кычыраачыларга јарт болзын деп, автор ӱлгердиҥ бажалыгына «комиссар» деп сӧсти кошкон эмтир.
Ээчий кийдирилген ӱлгер јуунтыда бажалык јогынаҥ ла кепке базылган.

Ӱлгер «Алтайда адалар сӱнелери јӱрер» деп јолдыктарла башталат. Пластинкада дезе автор оны «Алтай» деп бажалыктайт. Лирикалык герой алтай албатыныҥ келер ӧйдӧ салымы керегинде иженчилӱ санааларын чыгара айдат.

Алтай јеримде адалардыҥ сӱнези јӱрер….
Айдыҥ тӱнде уулдары ойынга келер.
Ай чырайлу алтай кыстар јаҥы кожоҥдор чӱмдеер,
Айдышкан кысты уулдар качыра берер.

Бай эмес те болзо, јеристе јаҥы јурт тӧзӧлӧр,
Балдарыныҥ кӧстӧри јылдыстый кӧрӱнер.
Кӧк ӧлӧҥи јажарып, кӧӧрчӧгин берер,
Кӧгӱтей керегинде чӧрчӧктӧр чӱмделер.

Аргымак аттары ак кӧбӱктӱ кӧп суулар кечер,
Алтайга јаҥарлары јажына торгуланып турар…
Албатызы «Јакшы ба?» деп јажына суражар,
Алтай јаҥыла айлы-јуртына аракылу айылдажар.

Тӱлкӱ бӧрӱктӱ алтай кыстарга тӱнде
Тӱҥей ле уулдар туйка белегин берер.
Ас та болзо, албаты деп адалып артар,
Алтай кижи мен деп оморкожып јӱрер…
Оныҥ учун, карыдым деп качан да карыкпагар,
Ӧйим келзе ӧлӧрим деп качан да кунукпагар…

1969 ј.

Тӧртинчи ӱлгердиҥ бажалыгы канайда кубулганы база јилбилӱ. Јуунтыда да, пластинкада да ӱлгердиҥ ады тӱҥей — «Јебрен тӱрктер». Је автор ӱлгерди кычырып баштаардаҥ озо, оны ӧскӧ атла «Јебрен тӱрктердиҥ јыргалы» деп айдат. Ӱлгердиҥ тӧзӧлгӧзинде Баштапкы тӱрк каандыктыҥ ӧйинде болгон керектер кӧргӱзилген.

…Тӱн ӧткӧнчӧ јалаҥда
Тюркиттер јыргайт.
Калаҥы тутук* турала,
Каганныҥ адын јарлайт.
Кымысту айагын кӧдӱрет.
Тӱмен** каанды мактаалап,
Тӱкӱлерге*** тӱкӱрет.

Бу ӱлгерди Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Ираида Егоровна Охрина (1970 јылдарда радиокомитетте диктор болуп иштеген) база угуп: «Ол ӧйлӧрдӧ пленка, бобиналар сӱрекей баалу болгон. Бичилген материалды тузаланган кийнинде арчып, ого ойто јаҥызын бичийтендер. Чеберлеерге јӱк ле бийик кеминде кычырылган ла бичилген материалдар артып, «алтын кӧмзӧгӧ» киретен.
Је Лазарь Васильевич бойы ӱлгерлерин јакшы кычырып болбойтон. Орустап аҥылу акценттӱ куучындаар, койу ӱндӱ кижи кӧксиндеги санааларын бачым ӱстине чокым чыгара айдып болбойтон. Байла, кычырганы эмеш кирелӱ болгон болор бо, оныҥ учун бичилгени арчылып калган» — деп бойыныҥ шӱӱлтезин айткан.

Тутук* — јуучыл јамы
Тӱмен** — тӱрктердиҥ баштапкы кааны
Тӱкӱлерге*** — Кыдатка садынган тӱрктер

***
Бу шиҥжӱлӱ, бедиреништӱ иште Л. В. Кокышевтиҥ поэзиязынаҥ јӱк ле тӧрт ӱлгерди автор тӧрӧл тилле кычырганын шиҥдеп кӧрдибис. Поэттиҥ ӱни кереес болуп албатызына артып калар.
Алтай литератураныҥ урокторында ӱренчиктер тӧрӧл јериниҥ бичиичилериле, олордыҥ кеендик чӱмдемелдериле таныжып, сӧскӧ ајарыҥкай, сескир болуп, сӧс ажыра јакшыга, јарашка таскап, јӱрӱмниҥ учурлу сурактарына каруу табарына ӱренет. Је Л. Кокышевтиҥ кычырган ӱлгерлерин угуп, чокым-јарт кычырарына тем албаза да, бичиичиниҥ акту бойыныҥ ӱниниҥ кӱӱзин угуп, кӱрмелгезин сезер. Оныҥ акту бойына јолыккандый сезилип, ӱлгерлерин јӱрегиле сезип, оҥдоп аларына јилбӱзи ойгонор.
Поэттиҥ ӱлгерлеринеҥ ол албатызын тооп, сӱӱп јӱргени, тӱӱкизин баалап, ӧйлӧрдиҥ колбузын тутканы сезилер.

Школдыҥ музейинде ӱренчиктер солун кӧп улусла туштажат. Олордыҥ куучын-эрмеги анчада ла башка-башка учурлу керектер аайынча ӧдӧт. Туштажуга кеендиктиҥ улузы, бичиичилер, кайчылар ла о. ӧ. улус кӱӱнзеп келет. Темдектезе, Лазарь Кокышевтиҥ «Туулардаҥ келген балдар» деген повезиндеги Чокол Пайсканныҥ сӱр-кебери (прототип) јӱрӱмде Василий Сапырович Тюковтоҥ бичилген болуптыр. Шак бу кижи бистиҥ музейге эки-ӱч катап кӱӱнзеп келип, башка-башка класстардыҥ ӱренчиктериле тушташкан. Ол балдарга Л. Кокышевтиҥ бала тужы, ого кубарлаш уулчактардыҥ јаш ӧйи керегинде куучындаган. Онойдо ок бичиичиниҥ јӱрӱми, ижи керегинде кӧп солун, јилбилӱ учуралдарды јылу эске алды.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген