Алтайдын Чолмоны

Байлыкты баалаарына таскаткан

23.10.2018

Конференция Россияныҥ кемиле јаан шиҥжӱлер ӧткӱрер фондыныҥ (РФФИ) ла Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӱрилди. Оныҥ ижинде республиканыҥ билим ле ӱредӱлик учреждениелери-
ниҥ билимчилери-филологторы, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери, ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединиҥ ӱренеечилери, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы турушты. Онойдо ок алтай тилдиҥ, оныҥ диалекттериниҥ, тӱрк тилдердиҥ сурактарын шӱӱжер амадула Новосибирский областьтыҥ, Алтайский крайдыҥ ла Хакасияныҥ билимчилери тыҥытту турушты.

Билим-практикалык конференцияныҥ туружаа-
чыларын, айылчыларды Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева, Новосибирсктеҥ филология билимдердиҥ докторы, профессор, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ филология институдыныҥ тил аайынча кафедразыныҥ јааны Наталья Широбокова (видеобаштану ажыра) уткыды.

Наталья Екеева бойыныҥ уткуулында Россияныҥ президенти Владимир Путинниҥ «Орус тилди, онойдо ок бистиҥ ороондо јуртап јаткан ончо калыктардыҥ тилдерин чеберлеп, ӧзӱмдӱ јолло кӧнӱ ле ичкери апарары калыктар ортодогы колбуларды эптештирип-тапташтырарында сӱреен јаан учурлу болуп јат. Онойдо ок текши Россияныҥ калык-јоныныҥ бирлигин јеткилдееринде, государстволык суверенитетти тыҥыдарында, быжулаарында учуры база тыҥытту» деген сӧстӧрин јуулгандарга эзетти. Оныҥ темдектегениле, бӱгӱнги конференцияда кӧрӱлип јаткан сурак сӱреен керектӱ, јӱрӱмдик учурлу. Шак ла бу ӧйдӧ Россияныҥ ӧс, тургун калыктарында тӧрӧл тилиниҥ учуры, айалгазы јанынаҥ шӱӱжӱлер ӧдӧт.

«Алтай тилди кыракы, тереҥжиде шиҥдееринде билим једимдерди такыптаҥ кӧрӧри, баалаары каруулу керек. Конференцияга шӱӱжӱге чыгарылган сурактар алтай да, тӱрк те тилдерге сӱреен керектӱ ле учурлу. Шак мында кӧдӱрилген сурактар јаҥыс та алтай тилдиҥ ӧзӱмине јарамыкту эмес. Је анайда ок ол текши тӱрк тилдер билимине тузалу, ӧмӧ-јӧмӧ ӧзӧрине, јаранарына керектӱ» — деп, Наталья Екеева чокымдап айтты.

Оныҥ айтканыла: «Тил аайынча государственный политиканыҥ тӧзӧгӧзи, тазыл-тамыры, оныҥ амадузы, ижи экијандай бирлик болгонында. Онызы јаҥыс та Россияныҥ ончо калыктарын, тилдерин, диалекттерин, јаҥжыгуларын кыйалтазы јогынаҥ теҥ-тай тоогоны, онойдо ок орус тилди ороонныҥ бирлигиниҥ тӧс кереги деп јӧпсингени деп айдарга јараар.

Бисте шак бу ишке эптӱ, јарамыкту тилдиҥ политиказыныҥ тап-эриктериниҥ тӧзӧгӧзи — Алтай Республиканыҥ «Тилдер керегинде» јасагы бар. Бу јасак талада эки государстволык тилди чокымдап салган. Орус тилдиҥ кӱниле коштой государстволык кеминде Алтай тилдиҥ кӱни јарадылган. Ол ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде элбеде темдектелет. Бу кӱнде Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыккан кӱни база кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧткӱрилет. Окылу јакаанла республиканыҥ башкарузы бу јылда Алтай тилдиҥ кӱнин ӧткӱрери, темдектеери јанынаҥ тизӱ кӧдӱриҥилерди јараткан. Олор јылдыҥ учына јетире ӧткӱрилер.

Тилдиҥ политиказын јӱрӱмде бӱдӱрери јанынаҥ алтай тил аайынча совет иштеп јат. «Алтай тилдиҥ ӧзӱми» деген программага керектӱ акча-манат салылган. Республикада бойында билим, ӱредӱ-методикалык ла јетирӱлик аргалары јеткилинче. Темдектезе, ГАГУ, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» деп байзыҥ-јурт, балдардыҥ «Солоҥы» журналы, «Эл Алтай» телерадиокомпания, алтай тилле чыгарып турган республикан ла аймактардыҥ газеттери ле олордыҥ коштончылары. Онойдо ок јаан ајару ӱредӱлик системазына эдилет».

Билим-практикалык конференцияныҥ амадузы јаҥыс та тил билиминиҥ једимдерин чокымдаары эмес, је онойдо ок аайы-бажына чыккадый сурактарды илезине чыгарып темдектеери. Вице-премьердиҥ темдектегениле, конференцияныҥ ончо материалдары, айдылган шӱӱлтелери мынаҥ арыгы иште ајаруга алылар.

Конференция ады-јолы ыраак-јуук талаларда јарлу тил билимчи Маргарита Чотпоровна Чумакаеваныҥ чыкканынаҥ ала 80 јылдыгына учурлалып јатканы база тегиндӱ эмес. Билимчи тилдиҥ сурактарыла једимдӱ, турулталу иштеп, келер ӱйелерге јарамыкту, тузалу јаан энчи-байлыгын артыргыскан ине.

Маргарита Чотпоровна бойыныҥ ӧйинде Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ тÿÿки-филология факультединиҥ алтай бöлÿгинде ÿренген. Ӱредӱзин божодып, бир кезек öйгö облононыҥ инспекторы болуп иштеген. Оноҥ СССР-дыҥ Билим академиязыныҥ Новосибирск каладагы Сибирьдеги бöлÿгиндеги тÿÿкиниҥ, филологияныҥ ла философияныҥ институдыныҥ аспирантуразына кирген. Ол öйлöрдö академик М. А. Лаврентьевтиҥ кычырузы аайынча Новосибирсктиҥ Академкалазына Москвадаҥ ла Ленинградтаҥ jаан билимчилер келген. Олордыҥ тоозында тюркологтор Елизавета Ивановна Убрятова ла Владимир Михайлович Наделяев болгон. Владимир Наделяевтиҥ баштаҥкайыла экспериментал фонетикалык шиҥжÿлердиҥ лабораториязы (ЛЭФИ) ачылган. Маргарита Чумакаева бу эки билимчиниҥ башкартузыла лабораторияда алтай тилдиҥ табыштары аайынча эксперимент шиҥжÿлерин баштаган. М. Чумакаева Новосибирскте И. Я. Селютинала, Н. Н. Широбоковала кожо ÿренген де, иштеген де…

Конференцияныҥ туружаачыларын филология билимдердиҥ Новосибирсктеҥ келген докторы, профессор, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ филология институдыныҥ баш билим ишчизи И. Я. Селютина уткыды. Ол онойдо ок «Алтай тилдиҥ фонико-фонологиялык системазы М. Ч. Чумакаеваныҥ шиҥжӱлӱ иштеринде: јаҥжыгулары ла јаҥыртулары» деген солун јетирӱ этти.

Маргарита Чумакаеваныҥ ада-энези, угы-тӧзи, оныҥ бойыныҥ салымы, иштеген ижи јанынаҥ јылу, учурлу сӧстӧрди тӧрӧӧндӧриниҥ, јуук улузыныҥ адынаҥ ГАГУ-ныҥ ӱредӱчизи Л. В. Кыпчакова айтты. Любовь Васильевнаныҥ јалакай, тӧп, керсӱ кӧгӱс кӧрӱми байлык М. Ч. Чумакева керегинде эрмек-куучыны конференцияныҥ туружаачыларына, анчада ла јииттерге сӱреен солун болды. Маргарита Чотпоровна алкы бойы кеберкек те, ич-телекейи ару, байлык та болгон. Ол јӱрӱмди сӱӱген, јӱрӱм дезе оны сӱӱген ле корулап, чеберлеп алып јӱрген.

Пленарный јуунда М. Чумакаеваныҥ јӱрӱмдик ле билимдик јолы, билимчиниҥ алтай тилбилимде једимдӱ-турулталу ижи, республиканыҥ билим ле ӱредӱ тӱӱкизиндеги учуры керегинде элбеде айдылды. Онойдо ок литературный тилдиҥ ӧзӱминде диалекттердиҥ учуры, алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери јанынаҥ база солун јетирӱлер болды.

Тил аайынча билимчи М. Ч. Чумакаеваныҥ бастыра јӱрӱминде ак-чек ле чындык бӱдӱрген ижи алтай тилге, алтай сӧскӧ учурлалган ине. Тилдиҥ ле билимчиниҥ салымы бек колбуда болгонын бу кемиле, учурыла јаан иш бийик кеминде кӧргӱсти.

Конференцияда «Алтай ла ӧскӧ дӧ тӱрк тилдердиҥ лексиказыныҥ ла грамматиказыныҥ туура салбас сурактары» ла «Школдо алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ сурактары» деп эки јаан секция иштеди. Баштапкызында эдилген јетирӱлердиҥ кӧп лӧ јаны алтай ла ӧскӧ тӱрк тилдердиҥ материалына тайанып, таҥынаҥ башка лексикалык-семантикалык бӧлӱк сӧстӧрди кӧрӧрине учурлалды. Оныҥ туружаачылары алтай тилдиҥ диалекттерин шиҥдеериле колбулу сурактар аайынча база јетирӱлер эттилер. Мында ла алтай-орус ла орус-алтай сӧзликтерди тургузарыныҥ сурактары база лапту кӧрӱлди.

Экинчи секцияда кӧрӱлген сурактар учурыла башка-башка болды. Олор алтай тилди, литератураны школдо ӱредериле колбулу. Мында оноҥ до ӧскӧ кӧп сурактар аайынча тузалу јетирӱлер болды.

Бастырароссиялык билим-практикалык конферен-
цияныҥ туружаачылары мында эдилген јетирӱлердиҥ билимде, ӱредӱде, онойдо ок иште јаан учурын аҥылап темдектедилер. Мында кӧдӱрилген, кӧрӱлген сурактар алтай тилбилимниҥ, текши тӱрк тилбилимниҥ ӧзӱмине керектӱзин база аҥылап айттылар. Нениҥ учун дезе кӧп тоолу аайына чыккадый сурактар алтай да тилде, онойдо ок тӱрк ӧскӧ дӧ тилдерде тӱҥей, текши бӱдӱмдӱ. Конференцияныҥ туружаачыларыныҥ аҥылап темдектегениле, секцияларда ӧткӧн кӱрее куучындар, бой-бойлорыныҥ шӱӱлтелерин укканы мынаҥ арыгы ишке керектӱ, тузалу. Туружаачылар кӧп сурактар аайынча чокым шӱӱлтелерин айтканы база јарамыкту. Конференцияныҥ учкары оныҥ туружаачылары бирлик кӱӱн-тапла резолюция јараттылар.

Алтай Республикада Алтай тилдиҥ кӱни элбеде темдектелип јатканын ӧткӧн конференция лапту кереледи.

К. ПИЯНТИНОВА