Алтайдын Чолмоны

Jалкын jӱректӱ КӰН УУЛЫ

23.10.2018

От-јалбышту, јалкын кептӱ ӱлгерлер чӱмдеген поэт В. Т. Самыков (Паслей Самык) быјыл јаҥар айдыҥ 26-чы кӱнинде 80 јажын темдектеер.  Бу јаан юбилейлик јашка учурлалган керектер башталып калды. Алтай Республиканыҥ башкарузы, ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министерствозы, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды ӱлӱрген айдыҥ 17-чи кӱнинде јаан јайалталу бичиичи ле кӧчӱреечи  Паслей Самыктыҥ јайаан ижине учурлай,  Бастырароссиялык билим-практикалык конференция ӧткӱрди.

Алтаистиканыҥ институдында ӧткӧн јаан конференцияга окылу јаҥдардыҥ, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы, јербойыныҥ ла ӧскӧ тергеелердиҥ билимчилери, ӱредӱчи-алтаеведтер ле ӧскӧ дӧ улус јуулдылар. Василий Тордоевичле кожо бу керекте эш-нӧкӧри Вера Ивановна ла балдары туруштылар. Солун  фотолор кӧргӱзилди: поэттиҥ  јаштаҥ ла ала, онойдо ок билезиниҥ, најыларыныҥ, коллегаларыныҥ фотојуруктары, бистиҥ де, ӧскӧ дӧ ороондордыҥ јарлу бичиичилериниҥ кол салган бичиктери ле ӧскӧлӧри де.

Конференцияны Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ директорыныҥ ордынчызы Наталья Тадышева ачып, уткуулду сӧсти АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошевага берди. Уткуулду сӧстӧрин онойдо ок АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ культура, ӱредӱлик, јашӧскӱримниҥ политиказы, спорт, СМИ ле јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, АР-дыҥ культуразыныҥ министриниҥ ордынчызы Светлана Пешперова айттылар. АР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ председатели Бронтой Бедюров уткуулында бичиичиниҥ байлык ла ӱргӱлјик јайаан энчизиниҥ текши литературада учуры, оныҥ ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧлӱ ӱлӱзи керегинде эзетти. Учурлу сӧстӧрди онойдо ок АР-дыҥ ветерандар совединиҥ председатели Борис Алушкин айтты. Шабалин аймактыҥ Каспа јуртыныҥ јерлеш ӱредӱчилери база уткып, алкыш-быйандарын угустылар. Уткуулдар айткан улус бичиичиге ле эш-нӧкӧрине чечектер ле бичиктер сыйладылар.

Паслей Самыкла кожо Литературный  институтта кожо ӱренген најызы, Азербайджанныҥ 1980-чи јылдарда Алтайга айылдап јӱрген   эл бичиичизи Фикрет Гоюш-оглы Годжа видеоуткуулын ийген. Ыраак, је карындаш јердиҥ бажы кардый агарган јарлу поэди алтай нӧкӧрине јайаан једимдер, узак јаш кӱӱнзеди.

Јылу уткуулдардыҥ кийнинде конференцияныҥ пленарный бӧлӱги башталып, јилбилӱ јетирӱлер эдилди. Ол тоодо филология билимдердиҥ кандидады Маргарита Дедина «Бичиичиниҥ јайаандыгы  20-чи чактыҥ экинчи јарымында алтай литератураныҥ бедиреништеринде» деп јетирӱ этти. Филология билимдердиҥ докторы Нина Киндикова «Ӧскӧ ороондордыҥ литературазын алтай тилге кӧчӱргени ле оныҥ тӱӱкизи» деп элбек јетирӱзинде кӧчӱреечи Паслей Самыктыҥ иштерине база токтоды. Билимчиниҥ јетирӱзиле, алтай тилге кӧчӱрер иш ӧткӧн чактыҥ 30-чы јылдарында башталган. Онойып, ӧскӧ ороондордыҥ бичиичилериниҥ орус тилге кӧчӱрилген чӱмдемелдерин  алтай тилге кӧчӱрген «Революцияныҥ јалбыжы јалбырайт» деп бичик 1933 јылда кепке базылган. Ээчидеги кӧчӱрилген бичимелдердиҥ јуунтызы «Телекейдиҥ прогрессивный писательдери» деп адалып, 1957 јылда чыккан. Оныҥ кийнинде балдарга учурлалган бичимелдер кӧчӱрилген эмтир. Јарлу алтай бичиичилер А. Адаров, Л. Кокышев ле Э. Палкин база кӧчӱргендер. Ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарында «Эл Алтай» альманахта «Телекейдиҥ поэзиязы» деп бӱк болгон ло ондо кӧчӱреечилер Б. Бедюровтыҥ, К. Кошевтиҥ, П. Самыктыҥ, Ш. Шатиновтыҥ, Б. Укачинниҥ кӧчӱрмелери јарлалган. 80-чи јылдарда Паслей Самык ла Шатра Шатинов театрга драма бичимелдерди кӧчӱрген. Оноҥ бери ӧйдӧ В. Самык «Ак сӱмерлӱ Алтайдыҥ балдары» деп бичик чыгарган. Ого ӧскӧ ороонныҥ 32 ӱлгери, ол тоодо 8 ӱлгер тӱрк авторлордыҥ (Н. Хикмет, О. Рифат, А. Бехрамоглу, Ф. Х. Дагларджа)  кирген. Онойдо ок Американыҥ, Чехословакияныҥ, Польшаныҥ, Афганистанныҥ, Индияныҥ, США-ныҥ, Уругвайдыҥ, Японияныҥ, Бельгияныҥ, Кубаныҥ, ГДР-дыҥ, Чилиниҥ, Югославияныҥ, Италияныҥ, Испанияныҥ, Сирияныҥ, Румынияныҥ, Болгарияныҥ ла Монголияныҥ  поэттерин кӧчӱрген. Алтай балдар ӧскӧ ороонныҥ литературазыла јилбиркеп танышкан. П. Самыктыҥ айтканыла, «кӧчӱриштер тӧрӧл тилди байыдат. Олордыҥ болужыла ӧрӧ ӧзӧдиҥ, јол алынадыҥ, јаҥы сӧсколбулар, јаҥы сӧстӧр табарга келижет. Ол сӧсколбулар ла сӧстӧр алтай тилдиҥ  келер ӧзӱминде болор, је олор литературный тил ӧзӱм алынбаганынаҥ улам тузаланылбай јат. Бистиҥ калык орус калыктыҥ тӱӱкизинде ле культуразында учун, ӧйлӧ кожо алтаарга, ӧзӧргӧ чырмайадыҥ. Онызы Россияныҥ ас тоолу калыктарыныҥ ичкерлежи, ӧзӱми деп адалат».

Солун јетирӱлердиҥ кийнинде Паслей Самык орус, алтай ла тӱрк тилдерле ӱлгерлерин кычырды.

Конференцияныҥ экинчи бӧлӱгинде туружаачылар ӱч секцияга бӧлинип иштедилер. «Паслей Самыктыҥ јайаан кайкалы: тексттер ле контексттер» деп секцияныҥ ижин Бийск калада В. М. Шукшинниҥ адыла адалган Алтайский государственный гуманитарно-педагогикалык университеттиҥ орус тидиҥ ле литератураныҥ кафедразыныҥ профессоры, филология билимдердиҥ докторы Наталья Гузь, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады Маргарита Дедина башкарып ӧткӱрдилер. Н. А. Гузь «Паслей Самыктыҥ лириказында телекейдиҥ кееркемел јуругы» деген јетирӱ этти. Билимчи В. Т. Самыктыҥ орус тилле чыккан ӱч јуунтызын («Огненный марал», «Ветер вершин» ле «Поклонение Белухе») ширтегенинеҥ јетирӱ этти. Бу јуунтылардыҥ лирикалык геройы Паслей Самыктыҥ биографиязыла, оныҥ бойыла јуук колбуда: кичӱ тӧрӧли Каспа, Москвада ӱредӱзи, Бакуда айылдаганы, бойыныҥ ӧйиниҥ улузыла, ол тоодо Леонид Мартыновло таныш болгоны, Алтайын ла оныҥ калыгын  сӱӱгени, јебрен тӱрктердиҥ тазылынаҥ корболоп ӧскӧни, алтай  ла россиянин болгоны. Лирикалык герой телекейге ачык ла јуук, ол бойын ар-бӱткенле тудуш сезет. Ол ок ӧйдӧ јайаан иштеринде ар-бӱткенде кижиниҥ кебери  јуралат: Кадын – тамыр, кырлар – сын-арка, кӧлдӧр – кӧстӧр.

Паслей Самыктыҥ лирикалык геройы бойыныҥ ак-чегин, бӱдӱмјилӱзин, ӧскӧ улусты кичеерин, билелик байлыктарды сӱӱрин кӧргӱзет. Ол эрчимдӱ, улуска јакшы эдерге јӱткийт. Кӧп ӱлгерлерде лирикалык герой («мен») айдат: «Гореть так гореть-/пусть пламя до Солнца взметнется!//звенеть так звенеть-/ пусть песнь в небесах отдается!//Любить так любить-//пусть вещее сердце забьется!/ Прожить так прожить-//пусть жизнь через край перельется!». Ӱлгерлерде кӱйӱштиҥ, јалбыштыҥ, салкынныҥ, ичкери учуштыҥ, буудактарды ӧдӧриниҥ, от-јалбыш сыгынныҥ кеберлери кӧп туштап турганы тегин эмес. Лирикалык герой ӧткӧн ӧйлӧ колбузын тыҥ сезет. Ол бойын ӱйелердиҥ агажындагы јалбырак деп сезинет. Ӧйдиҥ, јӱрӱмниҥ кубулчаҥын философия јанынаҥ  темдектеп тура, геройы келер ӧйгӧ јаан ижемјилӱ ле бӱдӱмјилӱ кӧрӧт.

Каспадагы школдыҥ баштамы клазыныҥ ӱредӱчизи Адена Самыкова Паслей Самыктыҥ угы-тӧзи керегинде солун јетирӱ этти. Бу школдо ады  јарлу јерлештердиҥ угы-тӧзин шиҥдеер ӱлекер иштер ӧдӱп турган эмтир. Ол тоодо Василий Тордоевич ле Борис Тордоевич Самыковтордыҥ угы-тӧзи шиҥделген.  В. Т. Самыковтыҥ сӧӧги кергил. Кергилдердиҥ јебреннеҥ бери јуртаган јери тууларлу Алтай. Олор Алтайда темир согор, кӧрӱкчил устар болгон. Ӱлдӱ-кылыш, кӧӧ-куйак эткен, алтын-мӧҥӱннеҥ јӱзӱн-јӱӱр кееркемелдер јазап билетен. Олор уй-кой, мал-аш тутпайтан. Оныҥ учун ӧскӧ алтай улус чылап, одор солып кӧчкӱндебейтен болгон эмтир. Јакшы аҥчылар учун эки колыныҥ кӱчиле азыранган. Кергилдер кышкыда турада јадар. Оныҥ учун олорды керкӱлер – кергилдер деп айдышкан. Туку јебреннеҥ бери бай-јамылу да эмес, јалчы-кул да болбогон, јайым сӱӱген, омок улус болгон.

Алтын Кӧлдиҥ јаказында аба-јышта Тура-Тӱшкен Тулуҥду-Бӧкӧниҥ уулдарынаҥ кергилдер таркаган. Ады оныҥ Јес-Бука дежетен. Јес-Буканыҥ јети уулы јети башка ӧзӧк сайын јуртаган эмтир. Јаан уулы Найанак, оогошторы Белтирик, Суйманак, Тобош, Кырлубаш, Шагай, Ӱкӱ. Паслей Самыктыҥ угы јаан уулы Найанактаҥ таркаган. Найанакта база јети уул болгон. Оныҥ экинчи уулы Тадлӧштӧниҥ  уулы Попонош, оныҥ уулы Тӱнет, Тӱнеттеҥ – Самык, Самыктаҥ Тордой – Паслейдиҥ адазы – чыккан эмтир.

Јетирӱлерин онойдо ок ГАГУ-ныҥ доценти, филология билимдердиҥ кандидады Татьяна Шастина, ГАГУ-ныҥ педагогика, психология ла јонјӱрӱмдик иш аайынча кафедразыныҥ доценти, педагогикалык билимдердиҥ кандидады Надежда Кудирмекова, Каспадагы школдыҥ баштамы класстарыныҥ ӱредӱчизи Дарина Шалданова, Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школында алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Зоя Боделукова ла кӧп тоолу билимчилер, студенттер  эттилер.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА