Алтайдын Чолмоны

Кижиниҥ культуразы – оныҥ тилинде

23.10.2018

Јарлу алтай бичиичи ле поэт Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде – ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде –Алтай тилдиҥ кӱни темдектелет. Быјыл бу байрам тӧртинчи катап темдектелген де болзо, тӧрӧл тилисле колбулу ӧҥзӱре сурактар артканча…

Андый сурактарды кем јакшы билер? Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери дезем, байла, јастыра болбос. Оныҥ да учун бӱгӱнги бичимелис Оҥдойдыҥ С. Т. Пекпеевтиҥ адыла адалган орто текши ÿредÿлÿ школыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчизи Л. Б. Сарлаева, оныҥ алтай тилдиҥ сурактары аайынча кӧрӱми керегинде болор.

Лидия Борисовна Кулады јуртта су-алтай биледе чыккан. Чыдаган јери Боочы јурт болор. 1985 јылда Горно-Алтайскта пединститутты ӱренип божодоло, Тувада эки јылдыҥ туркунына орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Ол ӧйлӧрдӧ Тувада ӱредӱчилер једишпей турганынаҥ улам бистиҥ пединститутты ӱренип божоткондорго ары барып иштеерге база келижетен. Анаҥ келеле, јиит ӱредӱчи Шашыкман јурттыҥ школында база иштеген. Анда ол завуч та болгон. Бу јуртта кижиге барып, 1997 јылда эш-нӧкӧриле кожо Оҥдойдӧӧн кӧчкӧн. Лидия Борисовнаныҥ ӱредӱчи болуп иштеп баштаганынаҥ ала 33 јыл ӧткӧн. Бу кире ӧйгӧ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп келген кижи тӧрӧл тилистиҥ ӧҥзӱре сурактарын билер эмей.

Лидия Борисовнаныҥ «Кажы ла калыкка тилиниҥ учуры jÿрÿмде сÿрекей jаан. Тил – ол кижидий, jÿрер, öзöр, öлöр, чек jоголып та калар. Оныҥ jоголбозы, jылыйбазы бойыстаҥ камаанду» деп айтканы јолду. Оныҥ темдектегениле, кандый да укту болзо, баланыҥ тили энезиниҥ сÿдиле кожо келет. Кӧп неме биледеҥ камаанду болгонын база ундыбас керек. Ада-энезине балазын тӧрӧл тилиле куучындаарга ӱредер, темиктирер керек.

Лидия Борисовнаныҥ, «Алтай тилди кÿÿнзеген ле балдар ÿренер деген шÿÿлтелер база болот. Кезик энелерди уксаҥ, мындый да куучындар айдылат: «Бу алтай тил кандый кÿч. Айылдыҥ ижин бÿдÿрзебис, сÿреен кÿч. Орус класска эмезе «начинающий» класска кöчÿрер бе, кандый?». Бу мынайда айдып турган энелер бойлоры алтай тилин jакшы-jаман да болзо, ÿренип алган, билер ине. Кажы ла эне балазына jакшыны кÿÿнзеп jат. Jе балазын тилине ÿретпезе, недеҥ айрып jатканын олор оҥдойт не, jок не? Бу мындый учуралдарда адаларда ÿн де jок. А бастыра немениҥ, jурттыҥ, уктыҥ бажы эр улус, адалар болор керек эмес пе? Эр улус jÿрÿмде ээ болзо, jурт та, калык та тоомjыда jÿрер. Мынайып ла адаларда ÿн jок болзо, олор унчукпай, ончо немеле jöпсинип, тууразында турза, биледе тöрöл тили öскÿс болуп, уктар ÿзÿлер эмес пе?»  деп айтканыла јӧпсинбес арга јок.

Ӱредӱчи куучынын оноҥ ары мынайда улалткан: «Кажы ла jыл кöп энелер су-алтай тилдÿ балдарын баштапкы класска экелип, «начинающий» деген класстарга угузу бичик  бичип, директорго канча катап барып, балдарын тилин коомой билер деген класстарга отургызып салат. Школдыҥ директоры кайкап ла божобой турган ошкош. Су-алтай тилдÿ баланы ÿредÿчилер кандый программага тайанып ÿреткей не, айса, ойто ло «ö», «ÿ», «j» ла «ҥ» деп таныктарлу сöстöрди школды божоткончо ло бичидип, айттырып ÿредер бе?

Чын ла, ада-энелер балдарын келер jÿрÿминде недеҥ айрып jатканын оҥдойт не? Олор кемдер болор, айса «манкурттар», «угын ундыган ивандар» болуп калбас па? Бу мыныҥ да учун «ада» ла «эне» деген сöстöрис те айдылбай, jаҥыс ла «папам» ла «мамам» деген сöстöрди jаантайын угарга келижет. Баладаҥ «ада-энеҥ кем» деп суразаҥ, унчукпай турар, а «папа» ла «мама» дезеҥ, айдып берер. Мынайып ла барзабыс, качан бир jоголып бараткан ла jоголгон тилдердиҥ Кызыл бичигине киреристеҥ маат jок».

Мында кем бурулу деген сурагыма Лидия Борисовна мындый каруу јандырган: «Мында кемди де бурулаар арга jок, нениҥ учун дезе эмдиги öйдö баланы айландыра jаантайын öскö эрмек-куучын, телефон, Интернет, телевизор. Кезик улустаҥ мындый да сöстöр угарыҥ: «Балам айылда алтай тилиле куучынданып ла турар болгон, оноҥ балдардыҥ садына барала, алтайлап куучындабас болуп калган». Мындый айалганы та канайдар? Алдында Оҥдойдыҥ школына баштап ла иштеп келеримде, «начинающий» деген класстарда су-орус балдар алтай тилди кÿÿнзеп ÿренип отуратан болгон. Олор келер öйин, jÿрÿмин Алтайла колбоп туратан. Оноҥ бир-эки jылдаҥ су-алтай балдар бу класстарга кöчÿп баштаган. «А бу сен алтай тилди jаҥы ла ÿренип баштаган группага не келдиҥ?» деп сурагаҥда, «та, билбезим, мамам кöчÿрген» деп, кööркий бала айдар болгон. Оноҥ ло алтай тилди ÿренерге кÿÿнзеген балдарыс алтай тилди ÿренбей барган, а «jаҥы кöчÿп келген» баланы та канайда ÿредер деген сурак туруп келген, ол сурак эмдиге ле артканча».

Лидия Борисовна ӧкпӧӧрип туруп: «Билереер бе, бистиҥ алтай тилисти уккан öскö укту кижи «Слердиҥ тилигер кандый jымжак, ээлгир, угарга кандый jараш», jаҥар кожоҥысты угуп, кайкаганынаҥ кöстöриниҥ jаштары агып, «алтай кожоҥоордоҥ бис ийде-кÿч аладыс, алкыш сöстöрлÿ кожоҥдороор тын берет» деп айткан» – дегенин угуп, мындый ӱредӱчилер барда, тилис јоголбос деген санаага келдим.

Бу ӱредӱчи тӧрӧл тилисле колбулу јетирӱлер јууп, билгирлерин тереҥжидип турганын оныҥ мынайда айтканынаҥ оҥдодым: «Алтаистиканыҥ институды Америкада Калифорния деп штатта бары керегинде билгеним сÿреен jаан оморкодуга экелди. Телекейде тилдер биле-бöлÿктерге jаан калыктардыҥ адыла бöлинген, а ол биле-бöлÿктердиҥ ортозында алтай биле-бöлÿк база бары алтайлардыҥ тили эҥ jебрен болгонын, тилистиҥ кöп-кöп сöстöриле öскö карындаш калыктар куучындажып турганын керелейт. Темдек эдип, филология билимдердиҥ докторы, профессор А. Т. Тыбыкова 2001 jылда тÿрк тилдердиҥ Турцияда Измир калада öткöн телекейлик курултай-конгрезиниҥ ижинде туружып, «Тюрколог-билимчилер ончозы докладтарын тÿрк тилле айткандар… Шумер тил керегинде айдып тура, тÿҥдештирÿлерди тÿрк тилдеҥ, онойдо ок алтай тилдеҥ алган. Бу конгрессте эдилген jетирÿлерде сöстöрдиҥ учуры ла бÿдÿми jанынаҥ кöп тÿҥдештирÿ-темдектер шумер ле алтай тилдер ажыра кöргÿзилген. Бистиҥ тилисте jебрен сöстöр салынганы кажы ла докладта темдектелгенин сÿÿнип уктым». Айдарда, алтай тилис сÿреен jебрен ле байлык болгонын бу темдектер база катап керелейт».

Лидия Борисовна эрмек-куучынысты улалтып, оноҥ ары айтканы мындый болды:

«Тургуза öйдö алтай тилис кемге де керек jок, балдар ÿренер кÿÿни jок деп айдып отурарга jарабас. Тöрöл тилин кÿÿнзеп ÿренген балдарга аjаруны эдип, олордыҥ кÿÿнин jандырбай, jакшы, кöрÿмjилÿ темдектер ажыра ÿредериле jöпсинер керек. Кажы ла бала тöрöл тилине ончо келтейинеҥ аjару салып, оныҥ байлыгын, кÿрмелÿ jараш эрмектерин баалап, эленчиктеҥ келген эрjинедий алтай тилин бийик кöдÿрип, «канча чактарга jылыйбай, канымла келген мениҥ тöрöл алтай тилим» деп сананып, бастыра кÿÿнинеҥ чеберлеп, «Тилимди jылыйтсам, мен кем, кандый укту кижи болорым? Тилим jоголзо, калыгым да болбос, тилим jок болзо, албатымда jÿрÿм де jок, тилисти jылыйтсас, кандый калык бисти бойына кошкой не, кем деп адалгайыс не?» деп сананып ла билип jÿрерине ле кöкси алтай болорына ууламjылап апарар керек.

Тöрöл алтай тилин керектебеген, ундыган кижиге jÿрÿмде сÿреен кÿч болуп турганы керегинде школды божодып, jаан jолго  чыккан ÿренчиктердиҥ куучынынаҥ угарга келижет. Тöрöл тилин ÿренбеген алтай балдарыс  ÿредÿге öскö jерлерге, jаан калаларга барып, анда кандый ла укту балдарла куучындажып, таныжып алат. Бистиҥ карындаш тилдӱ тыва, якут, бурят балдарыс бойыныҥ тöрöл тилиле кöнÿ, jайым куучындажат. Олорго баштапкы jерде —  тöрöл тили, оныҥ кийнинде öскö тилди билери. Алтай уулдаҥ «сен алтай тилле кожоҥ, ÿлгер айдып берзеҥ» деп сураганда, алтайлап кожоҥноҥ болгой, тöртjолдык айдып болбос кижинеҥ нени алар, уйалып ла калары артат. Карындаштардыҥ алдында анайып ла тоомjызы тÿжÿп, культура jогы кöрÿнет. «Кижиниҥ культуразы – оныҥ тилинде» деген укаалу сöсти качан да ундыбас керек. Тöрöл тили керектÿ, оны ÿренер керек болгоны балдарга орой келгени ачымчылу эмей. Бойыныҥ да, öскö дö калыктардыҥ тÿÿкизин, культуразын, чÿм-jаҥын, jÿрÿмин, кылык-jаҥын jаҥыс ла тил, литература ажыра билип алар арга бар. Улу Расул Гамзатовтыҥ мындый сöстöри кöп улусты санандырар болбой — «Эртен мениҥ тилим jоголотон болзо, мен бÿгÿн де öлöргö белен» («И если мой язык исчезнет завтра, то я готов сегодня умереть»). 2014 jылда Москвада «Всероссийский мастер-класс учителей родных, включая русский, языков» деп кöрÿге республикалык конкурстыҥ jеҥÿчили Сарина Анна Васильевнаны jöмöжип барып келгенис. Мастер-класстыҥ кийнинде, Государственный Думада Национальностьтордыҥ керектери аайынча комитетте «Государственная языковая политика РФ: состояние и перспективы» деп темала öткÿрилген тегерик столдо болгоныс. Библиодосьеде бичилгениле, Россияда 152 тил бар, олордыҥ ортозында бистиҥ алтай тилис база адалган. Алтай тилле кайда да 72000 тоолу алтайлардаҥ 65 534 алтай кижи тилин билер деп кöргÿзилген. Арткан 6-7 муҥ алтайлар тöрöл тилин билбези кöрÿнет. Татар калыктыҥ 5 347 706 кижизи, осетиндердеҥ 493 610 кижи тöрöл тилин билетен эмтир. Осетинге тöрöл тилин билбези – ол улу уйат бир кижиге эмес, ончо калыкка. Мындый калык jердиҥ ÿстинеҥ качан да jылыйбас, олор бойын тоогон, бойыла оморкогон албаты.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды 2016 jылда öткÿрген билим-практикалык конференцияныҥ «Язык и культура алтайцев: современные тенденции развития» деп jуунтызына кирген материалдарын кычырып, билимчи С. А. Коротичтиҥ «Социолингвистическая ситуация в Республике Алтай» деп ижинеҥ мындый jетирÿ кычырарга келишкен: «Относительно состояния алтайского языка ЮНЕСКО считает следующее: ему присвоен второй уровень угрозы, т. е. существует угроза его исчезновения, так как дети не изучают язык как родной дома… Кроме того, среди алтайцев села наблюдается «языковой нигилизм», когда происходит игнорирование национального языка и отсутствие его передачи между поколениями…».

Ыраак барбай, бу ла jаныста казах албатыны кöрӱгер: республикада эки тергеелик тилдер, jе олор тöрöл казах тилин ундыбаска, иштеер программалар ла ÿренер бичиктер тургузып, тöрöл тилин ончозы ÿренип jат. Качан да укпадым — казах бала меге казах тил кÿч, ол керек jок деп айтканын, ÿренбей мойноп, угузу бичип jÿгÿргенин.

Кижи канча ла кире кöп тилдер билзе, анча ла кире оныҥ культуразы бийик деп айдылганы база бар. Тил – албатыныҥ эҥ бийик кемине jеткен культуразыныҥ бÿдÿми».

Алтай тилле колбулу сурактар керегинде Лидия Борисовна тӱни-тӱжи куучындаар аргалу деп бодоп калдым. Не дезе, олор оныҥ ӧкпӧ-јӱрегин чындаптаҥ да сыстадып келген сурактар болуп калган.

Ӱредӱчиниҥ «Алтай калыгыстыҥ ортодо тöрöл тилин jакшы билер улустыҥ куучындап отурганын угарга jараш, сöстöрди эптÿ айдып, jÿргеери куучындап отурганын угуп ла отурар кÿÿниҥ келер. Jараш куучынду кижини тыҥдап уксаҥ, ар-бÿткенниҥ кандый да jажытту ÿниндий, шылырт-шулурт аккан сууныҥ табыжындый, бир ле кеминде шоркырап, кÿÿледе угулар» дегенин сӱрекей јарадып уктым.

Канча јылдарга алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеп келген кижи тöрöл алтай тилисти корулап, öскÿрип аларыла колбулу кандый санаа-шÿÿлтелер айдар эдер деген сурагыма Лидия Борисовна мындый каруу јандырган:

–Кӧп неме биледеҥ камаанду учун, ада-энелерле jаан иш öткÿрер керек; тöрöл алтай тилди школдордо кыйалтазы jогынаҥ ÿренери керегинде школдордыҥ уставтарында локальный акттарга кийдирер керек, ол тушта энелер балдарын тöрöл тилинеҥ айрыбас; алтай тилин ÿренери керек пе деп курч сурак тургузып, ыраак jерлерде, öскö укту балдардыҥ ортозында jÿрген студент балдарла туштажулар öткÿрер керек.

Адакыда ӱредӱчи мынайда айткан:

–Алтай тилис јер-телекейдиҥ ÿстинде канча-канча тилдердиҥ ортозында чактар öдÿп келген тил болуп јат. Jоголып калатан салымду тил болгон болзо, ол туку качан jебрен öйлöрдöҥ биске jедип, келип те болбос эди. Тÿÿкиде кöп тоолу калыктар бойыныҥ культуразын, тилин ундыган соҥында, тÿÿкилик салымында jылыйып калат, је корулап алган калыктар ончо уурларды, буудактарды öдÿп, jердиҥ ÿстинде jÿрерге артып калат. Айдарда, «Канча чактарга öбöкöлöрис jуу-чактыҥ ортозынаҥ тöкпöй-чачпай экелген тилибисти бис, эмдиги ÿйе, jоголтып саларыс па?» дегенин кажыбыс ла сананып јӱрер учурлу.

К. ЯШЕВ