Алтайдын Чолмоны

«Кижиниҥ бойынаҥ камаанду…»

26.10.2018

«Јылдыстык» кычыраачыларын спортто бийик једимдерге једип турган јерлештериле таныштырар јаҥжыгузын улалтат. Бӱгӱнги бистиҥ айылчыбыс — грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы, иркит сӧӧктӱ Юрий ТАПАА.

Юрий јымжак эрмек-куучынду эл јуртаган, Алтайыстыҥ јараш толыктарыныҥ бирӱзи Улаганда туулган. Оогоштоҥ ала чыйрак, недеҥ де туура калбас уулчакты бир кӱн аказы грек-рим кӱрештиҥ тазыктырузына апарган. Ады-јолы јарлу кӧп кӱрешчилер тазыктырган јайалталу тазыктыраачы Геннадий Борисович Чильчинов уулчакка спорттыҥ, грек-рим кӱрештиҥ телекейин ачкан. Баштапкы тазыктыраачыдаҥ кӧп неме камаанду болгоны јажыт эмес.

— Геннадий Борисович јакшы јартап билер, тазыктырынып турган уулдарында јеҥӱлерге јӱткиир кӱӱнди тыҥыдып ийер, кӱч ӧйлӧрдӧ болужар тазыктыраачы болгон – деп, Юрий айдат. (Геннадий Чильчинов јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген. Айса болзо, бу кижиде тазыктырынган уулдар кийнинде тазыктыраачызыныҥ эземине учурлай кандый бир маргаан тӧзӧӧр — авт.). Юрийдиҥ баштапкы тазыктыраачызы бу бӱдӱмле спорттыҥ јаҥыс эмес устарын белетеген. Олордыҥ тоозында Алексей Тантыев, Амыр Олчонов ло оноҥ до ӧскӧлӧри.

Юрий грек-рим кӱрешле тазыктырынып баштайла, баштапкы катап аймак кеминде ӧткӧн маргаанда турушкан. Анда ол ӱчинчи јерге чыккан. Кийнинде Новокузнецк калада маргаанда туружып, бойыныҥ бескезинде экинчи јер алган. Ол тушта ого он јаш болгон эмтир. Удабай ла республикан кеминде ӧдӱп турган маргаандардыҥ јаантайынгы јеҥӱчили боло берген.

Оогошто ло ӧскӱс арткан Юра 8-чи класста республикан школ-интернатка ӱренерге келген. Республиканыҥ тӧс калазына келген уул спортло тазыктырынарын таштабаган. Мында оны јарлу тазыктыраачы, СССР-дыҥ спортыныҥ узы Аржан Михайлович Мюсов тазыктырат. Юра бу тазыктыраачызыла кожо база јаан једимдерге јеткен. Бойор до сананзаар — јииттер ортодо Сибирьдиҥ тогус катап чемпионы болгон!

Тургуза ӧйдӧ јиит уул педколледжтиҥ физкультурный бӧлӱгинде ӱчинчи курста ӱренет. Юра калганчы катап Новосибирскте ӧткӧн јаан маргаанда турушкан. Ол анда ойнодып ийген. Маргаандарда ойноттырган да учуралдар болуп турбай.

Юраныҥ «јеҥдирткен соҥында, санаа-кӱӱниҥ чындаптаҥ да уур болот. Је онызы бистиҥ, спортчылардыҥ, јӱрӱминиҥ кандый да бӧлӱги туру. Оны ӧдӧр лӧ оноҥ ары барар керек. Эҥ учурлузы – сенеҥ камаанду болгон немени эдип, кӱрешле јӱрер керек. Тазыктыруларды бир де божотпой, тазыктырынар, албаданар керек. Ол тушта кандый бир једимдерге једериҥ» дегенин јарадып уктым. Кижи андый кӱӱн-санаалу болгон соҥында једимдерге једип турбай. Юра бу јажына јетире Сибирьдиҥ маргаандарыныҥ тогус катап јеҥӱчили, Россияныҥ ӱренчиктериниҥ спартакиадазыныҥ кӱлер призеры, Россияныҥ юниорлор ортодо ӧткӧн маргааныныҥ јеҥӱчили, грек-рим кӱрешле спорттыҥ узы болуп јат.

Ороонныҥ јуунты командазына кирип, јаантайын сборлордо турушкан ӧйлӧр база болгон. Юра Кабардино-Балкарияда, Крымда, Москвада ӧткӧн сборлордо туружып, бойына јаан ченемел алган спортчы. Ол анда кӧп тоолу спортчыларла нӧкӧрлӧшкӧнин темдектеп, мынайда айткан:

— Спорттыҥ бис тазыктырынып турган бӱдӱми таҥынаҥ, байа орустап айткажын, индивидуальный дейтен бӱдӱм болуп јат. Је андый да болзо, «текши команда, командный дух» деген оҥдомол јаантайын болор учурлу. Анчада ла республиканыҥ, округтыҥ адынаҥ јаан маргаандарда турушсаҥ. Кажы ла кӱрешчи оноҥ не камаанду болгонын оҥдоп, бастыра кӱчин беринип кӱрешсе, команда јеҥер.

Юра јакшы једимдер кӧргӱзип турган јерлештеристеҥ јуукта ороонныҥ эр улус ортодо Москвада ӧткӧн чемпионадында ӱчинчи јер алган Батыр Бултаевти темдектеген. Бу најызы кече-башкӱн Адлерде ӧткӧн сборлордоҥ јанып келген эмтир. Эмди олор кӱчӱрген айда Барнаулда ӧдӧтӧн бастырароссиялык маргаанга белетенет. Оныҥ кийнинеҥ Сибирьдиҥ чемпионады ӧдӧр. Анда јакшы кӱрешкен спортчылар оноҥ ары јаан маргаандарда туружар.

«Кандый ады-јолы јарлу спортчыдаҥ тем аладыҥ?» деген сурагыма Юра, ыраак та барбай, јерлежис Аҥчы Самтаевти адаган. Оныҥ темдектегениле, Аҥчы Адучиновичтиҥ једимдерине јеткен спортчы эм тургуза тергеебисте јок деп айдарга јараар.

Юра педколледжте ӱредӱзин тӱгескен соҥында, ГАГУ-га ӱредӱге кирер амадулу. Спортты, кӱрешти таштаар деген санаа турбай да јат.

Јай ӧйинде ол тӧрӧл Улаган аймагына барып, Саратаннаҥ ыраак јокто Талду деген јерде аказыныҥ турлузында амырайт, ӧлӧҥ эдет, болужат. Је оноҥ озо, јаан изӱ айда, Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртыныҥ јанында спортивный лагерьде тазыктырынат. Бир канча јыл кайра тӧзӧлгӧн бу лагерь республикабыстыҥ спортчыларына ар-бӱткенниҥ ортозында тазыктырынар јакшынак аргалар берет.

Бош ӧй болгондо, бичиктер кычырарын сӱӱп турган Юра мынайда айткан:
—Билереер бе, спортчы јеҥӱлер алып турган болзо, ол бастыра немени чын эдип турган. Јеҥдирткен болзо – кайда да јастырган. Меге бир кезек учуралдарда јеҥӱлер алар ырыс келишкен. Мында тазыктыраачыларымныҥ ӱлӱзи јаан деп сананадым.

Кажы ла кижиге јаантайын та не де јетпей јат. Качан бис неге де јединзес, оноҥ ӧскӧ ажулар, јаҥы једимдер кӱӱнзейдис. Олорго једетени кажы ла кижиниҥ бойынаҥ камаанду…

Јиит спортчыныҥ айтканыла болзо, кебиске кӱрежерге чыгып турган «ӧштӱлердиҥ» ортозында кӱчтӱлери де, эмеш уйандары да бар. Олордыҥ кажызына ла удура бир кӱӱн-настройлу чыгар керек. Олордыҥ кажызы ла сени јеҥерге болуп, бу кебиске чыгат. Оныҥ учун сен олорды јеҥер учурлу. Бу — кӱчтӱ болгоны јеҥип турган тартыжу. Мында сеге бастыра аргаларыҥды тузаланар керек.

Мындый кӱӱн-санаалу јерлежиске спорттогы јолында мынаҥ да ары јаан једимдер кӱӱнзеери артат. Јолыҥ ачык болзын, Юра!

К. ЯШЕВ