Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ас та болзобыс, танылу, саракай таҥма маанылу

30.10.2018

Бистиҥ республиканыҥ калганчы одус јылга тӱӱкизин кайра ајарып кӧрзӧбис, алтай сӧӧктӧрдиҥ курултай-туштажуларын ӧткӱрериниҥ эҥ ле эрчимдӱ ӧйи 1990-чы јылдарга ла 2000 јылдардыҥ бажына келижет. Эске алынзабыс, ол ӧйлӧрдӧ кажы ла «бойын тоогон» сӧӧк курултайын ӧткӱрип, јайзаҥ-башчыларын кӧстӧгӧн.
Калганчы ӧйдӧ бу кыймыгу токынай берген деп айдарга јараар. Оныҥ да учун бу ла кӱндерде кӧӧжӧ укту эл-јон Шашыкман јурттыҥ одожында јуулганы јаан солун болды.

Бистиҥ бӱгӱнги эрмек-куучын бу јуун-курултайды ӧткӱрерге тӧзӧмӧл иштерди башкарган кӧӧжӧ сӧӧктӱ Андрей КУЧИНОВЛО.
—Андрей Тайгылович, мениҥ билеримле, Слер бу байрамды ӧткӱрери јанынаҥ баштаҥкай эдип, тӧзӧмӧл иштерди ӧткӱрерине кӧп ӧй лӧ арга-кӱчеер барган. Бу јуун-курултайды белетеери јанынаҥ баштапкы алтамдар керегинде куучындап берзегер?
—Је, мындый јуун-курултай ӧткӱрер санаага келгеним удай берген болгон. Ол ло 90-чы јылдарда маймандар, кыпчактар, тӧӧлӧстӧр лӧ оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу сӧӧктӧр бойлорыныҥ курултайларын ӧткӱрген болзо, бистиҥ кӧӧжӧ оток-тазыл кыймыктабаган. Нениҥ учун дезе бис ас тоолу албаты, ол јаан сӧӧктӧргӧ кӧрӧ, бис чик јок ас. Је андый да болзо, санаа болгон ло – ас та болзо, танылу, саракай таҥма маанылу бис. Бой-бойыс јолыгып, бой-бойысты билип-эзендежип јӱрзебис, коомой болбос деп сананып туратам. Эки-ӱч јылга ол санааны башка тудала, былтыр кӱскиде амадумды бистиҥ јаан улуска – Петр Иженерович Шокшуловко ло Гаврил Тохнонович Ешовко чыгара айткан болгом. Олорло куучындажып, «Менде мындый санаа бар, оны ӧткӱректер бе?» — деп сурадым. «Је ӧткӱректер» — деп, јаандар јӧпсиндилер. Онойып, келер кӱсте, ӧлӧҥ-чӧп иштер тӱгене берзе, туштажуны ӧткӱрер деп јӧптӧдис.
Ӱлӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинде туштажар деп темдектейле, јарлаганыс. Јуулатан улус кӧп болгон. Мениҥ санаамла, 300-ке шыдар кижи келер болгон, ол ло тоого аш-курсакты белетегенис. Ончо ло улусты айттырганыс – тил-оосло, телефонло, аймак ичинде ле республикан газеттер ажыра. Мен сананзам, укпаган улус јок болор. Је кем де келип болбогон, кемниҥ де келер кӱӱни болбогон болор. Ончозы келген болзо, јакшы ла болор эди. Келген улустыҥ тоозы сакыганынаҥ јарымы ла болды, мениҥ чоттогонымла, 150-ге јуук кижи. Орустап айтса, «первый блин всегда комом» — оныҥ да учун баштапкы катап бу кире улус јуулганына мен оморкоп ло сӱӱнип јадым. Нениҥ учун дезе бис ас тоолу да болзобыс, бой-бойысты билишпей јадыбыс. Ол Кан-Оозыныҥ, Кадын ичиниҥ улузыла билишпей тура, бу Урсул да ичиниҥ кӧӧжӧлӧрин ончо билбезибис.
Эмди јуулып, чогылып келеристе, бой-бойыстыҥ тазыл-угысты билип баштадыс. Кӧӧжӧлӧрдиҥ ол ло чаазында јуралган тазыл-угында мен бойымныҥ јуук улузымды, ака-карындаштарымды биле тура кӧргӱзип салдым. Је кижиде јастыралар да болуп турбай, бастыразын билер арга јок – јетире бичилбегени, јастыралузы бар. Оныҥ учун алтыгы јанында кожулталар эдип, јастыраларды тӱзедигер деп бичип салдым.

—Курултай ӧткӱрерин оҥдоп, удура алтам эдип, белетениш иштерде эрчимдӱ болужын јетирген улусты аҥылаар арга бар ба?
—Баштапкызында, ол мениҥ бойымныҥ бала-баркам: Мерген ле Эркин уулдарым, Сырга кызым. Ада-энези кыймыктанза, олорго кем озо ло болужар? Бала-барказы болушпай! Ӧскӧ дӧ карындаштардыҥ болужы јеткен – Ешовтордыҥ, Јаҥар угынаҥ Кучиновтордыҥ ла Саниндердиҥ, Моолчы уйазынаҥ Чедушевтердиҥ ле Буйдышевтердиҥ, карындаштар Байзуновтордыҥ. Бойыныҥ билгириле, шулмузыла Кабар Укасович, Валентина Укасовна, Галина Укасовна Бачимовтор јакшы болушкандар. Эјелер јогынаҥ неме болбос – мениҥ бойымныҥ эјем Фаина Тайгыловна Тебекова культура јанынаҥ јӧмӧлтӧзин јетирген. База бир эјем Раиса Сергеевна Сабагашева Бичиктӱ-Боом јуртта канча јылга библиотекарь болуп иштеп келген. Бот бу улус Бачимовторло кожо сценарийди бичип белетеген. Сценарий керегинде айтса, бис бу мындый јаан байрам ӧткӱрерге турубыс деп, болуш сурап, Тожыла Енчиновко баштанганыс. Олор Раиса Сергеевнала кожо, профессионал јайалталу улус, культуралык программа јанынаҥ јаан болужын јетирген. Оныҥ учун олорго газет ажыра јаан быйанымды айдадым. Кӱйӱлерим, јеендерим база келтейинеҥ болушкан ла. Олордоҥ аҥылаарга турган кижи – Петр Александрович Идубалин. Бу кижиде бойында бош јок то болзо, ол туура калбай, келип, биске болушкан. Казанчылардыҥ каруулу ижин бӱдӱрген јестебис Алексей Анатольевич Тебековко ло кӧӧжӧлӧрдиҥ јеени Григорий Янышевич Ачимовко ончо туружаачылардыҥ адынаҥ јаан быйаныс.

Кӧӧжӧ сӧӧктӱлердиҥ байрамы качан да болбогон, бу баштапкы ла ондый туштажу. Курултай деп айтканы, мен сананзам, эмеш кӧӧркӧмӧл аайлу. Оныҥ учун јуун-курултай деп айтсабыс, чын болор болбой. «Јуундап, туштажып-таныжып, кабыра кучактажып, бой-бойысты кӧзибистеҥ кӧрӱжип ийектер» — дегени. Байрамнаҥ озо кӧп улусты олор кӧӧжӧлӧр деп мен билбес те болгом. Эмди кӧрӱп турар болзо, кезик улусла бис јуук тазылдаҥ чыккан эмтирибис. Темдектезе, Санзаровтор, Куйруковтор, Сабагашевтер. Ол ло «Кӧӧжӧ агаш» деген јурукты слер јаҥы ла кӧрдигер. Бистеҥ јайылган Кӱчигеш, Јалга, Эчеш, Толмор, Куча. Кучанаҥ таркаган беш карындаш – Саадак, Јаҥар, Јурук, Моолчы, Кинес. Кинестеҥ Сабагашевтер, Кучиновтор таркаган. Моолчынаҥ јайылып барган улус – Буйдышева Римма Табачиновна, Вера Табачиновна, олордыҥ энези Моолчы уйазынаҥ барган. Јаҥар деп база бир тазыл барган – олор Шашыкманныҥ бир кезек Кучиновторы. Саадак деп кижинеҥ барган Јырыш деп эр кижи фронтто сурузы јок јылыйган. Менде база бир амаду бар – ол кижиниҥ сурузын бедиреп табары. Оныҥ фронттогы фотојуругын мен кӧргӧм – ондо ол лётный бӧрӱктӱ, алдында самолет јурап койгон. Ол фотојурукты јеендери алала, јылыйтып койгон.

—Мен сананзам, кӧӧжӧлӧрдиҥ јуун-курултайы талдама кеминде ӧткӧн. Эмди биске бу туштажуныҥ тӧс турулталары керегинде куучындап берзегер.
—Јуун-курултайдыҥ амадузын мен айдып бердим – ол јолыгып, таныжып, эрмектежери, бала-барканы бой-бойыла таныштырары. Турулталарын айтса, бис текши јӧп чыгарар деп куучындашканыс.
Баштапкызында – бистиҥ тергеебисте ле ӧскӧ талаларда јуртап јаткан кӧӧжӧ тӧрӧӧндӧрлӧ колбу тудуп, олорды чогоры. Оныла кожо база бир солун кижи санаама кирди, ол Магаданнаҥ Кучинов Алексей Сергеевич. Адазы мынаҥ барган, ондо божоп калган. Сегизен јылдардыҥ бажында барала, ол јурт тӧзӧп, уулду болгон. Бот оныҥ Алексей деп уулы биске телефон согуп, колбу тутты.

Экинчизинде – кӧӧжӧлӧрдиҥ эткен јакшынак керектерин, кӧгӱс-байлыгын ӱйедеҥ ӱйеге артырып, оноҥ ары байыдары. Ӱчинчизинде – кӧӧжӧлӧрдиҥ тӱӱкизин бичип, оноҥ ары улалтары. Тӧртинчизи – бой-бойына јӧмӧлтӧ-болуш јетирер, аҥылу акчаныҥ фондын тӧзӧӧри. Кандый ла албатыда, кажы ла сӧӧктӧ аргалу-чакту да, аргазы кирелӱ де улус бар, толо до уктар бар, ӧскӱс-јабызы да бар. Мен бойым ӧскӱс чыдаган кижи јетпестиҥ шылтагын јакшы билерим. Оноҥ, јӱрӱмде кандый ла учуралдар болуп јат. Ал-камык тӧлӱге де кирген улус бар, тӱбекке де табартып јат. Ондый улуска каа-јаа да болзо, бир де катап болужып турза, јакшы болор эди деп сананып турум.

Оноҥ, эјем Раиса Сергеевна эткен база бир кожулта бар. Оныҥ учуры мындый – бистиҥ балдар бой-бойын сӱӱжип, бой-бойын јединижип, ада-энениҥ айылына экелердеҥ озо, угы-тӧзин суражып турар керек. Нениҥ учун дезе бу јӱрӱмде бис, алтай калык, бу ла тергеебистиҥ ичинде чук јуртап јадыбыс, калганчы ла ӧйдӧ бис ӧскӧ талалар јаар јорыктап баштаганыс. Ол бажынаҥ бистиҥ балдар кезикте јуук канду бой-бойыла јурт тӧзӧп, бала-барка азырайдылар. Оныҥ јаман салтарлары – кан колышканынаҥ улам, оору балдар туулып јат. Оныҥ учун бистиҥ тӧрӧӧн-туугандарга ондый јартамал эдип јадыбыс — кийнинде биледе ле укта уур-кӱчтер болбозын деп.

База бир айдарга турганым – ол тил јанынаҥ, бу эмдиги ӧйдӧ бистиҥ калыктыҥ оору сурактарыныҥ бирӱзи. Тилдиҥ сурактарын кӧп улус оҥдоп, башкараачылар аайлап, јакшы ууламјы алынат деп сезимел бар. Сананзабыс, тил – ол бистиҥ тӧзӧлгӧ тазыл-чакыбыс, орустап айтса – «стержень». Тилис јоголып, бастырабыс оҥорлонып калзабыс, бистиҥ алтай бӱдӱжибис те араайынаҥ јылыйып калар. Оныҥ учун кӧӧжӧлӧр ажыра јаан алтай сӧӧктӧргӧ баштанарга турганым мындый – «тилди корыыр керек, тил учун тартыжар керек, бу суракты бийик кӧдӱрер керек!».

—Андрей Тайгылович, бу јуун-курултайда Слерге кӧӧжӧ тӧрӧӧндӧрӧр јаан бӱдӱмји эдип, Слерле ижемјилерин колбоп, сӧӧктиҥ јайзаҥы эдип кӧстӧгӧн. Мен Слерди бу јаан јамыла уткып турум. Келер ӧйгӧ кандый амадулар тургузадыгар?
—Быйан. Је, чынынча айтса, меге јайзаҥ деген сӧс качан да ӧзӧгиме кирбеген. Ол јаан сӧӧктӧр тогузон јылдардыҥ јайым толкуларлу ӧйлӧринде бойыныҥ курултайларын ӧткӱрип, јайзаҥдар тудуп, кӱреелер тӧзӧп турарда, мен тууразынаҥ чала алаҥзулу кӧрӱп туратам. Јайзаҥдардыҥ сӧӧктӧр ортодо иштеерине мен бӱтпегем, эмди де бӱтпей јадым. Ӧй кӧргӱскен – бистиҥ јайзаҥдардыҥ јамызы, орустап айтса, представительский ле болуп, «свадебный генералдар» деп адаткан. Мойныма јаан јондык «кош салган» учун тӧрӧӧндӧриме быйан, је јайзаҥ деп адабай, «сӧӧктиҥ јааны» деп айдып турза, келижер эди. Бу ишти алынган кийнинде, бир де комыдабай, чике апарар керек деп сананадым…

Учында кӱреелей отурып, куучындажып турарыста, кезик улус мынайда сураган эди – бу курултай база качан-качан болор бо? Мениҥ јок деп айдар аргам јок. Канча кире јажым јаанаганча, канча кире јӱргенче, мен оны јӧмӧп, кӧӧжӧлӧр деп сананып ла јӱрерим. Улустаҥ меге баштану болды – база ӱч јылдыҥ бажынаҥ мында ла јуулактар деп. Мен «је» дедим. Мынай ла сананза, ол Бачым уйазында, Кинес уйазында, ол Јаҥар, Моолчы уйаларында, бистиҥ де Јурук уйада кӧгӱстӱ, санаалу карындаштар, эје-сыйындар, јеҥелер, келиндер, јеендер кӧп. Оныҥ учун бу байрам бистиҥ баштапкы болгон, ӱч јылдыҥ бажында база такып ӧткӱрзебис, јаман болбос деп сананып јадым.

—Айдарда, Андрей Тайгылович, кӧӧжӧлӧрдиҥ ченелтелӱ баштапкы јуун-курултайы ӧткӧниле слерди уткып турубыс. Мынаҥ ары бу јакшынак баштаҥкай јол алынзын деп кӱӱнзейдибис!
—Айтканаарла болзын!

А. АТАРОВ куучындашкан

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина