Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jажыттар ла булгактар эмди де кӧп…

30.10.2018

1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде НКВД-ыныҥ Кӱнбадыш-Сибирь край аайынча башкартузыныҥ «тройказы» Г. И. Чорос-Гуркинди, Н. Ф. Меджит-Ивановты, И. С. Алагызовты, С. С. Сафроновты, П. С. Хабаровты, М. А. Борисов-Кочубеевти адып ӧлтӱрер деп јаргылаган. Јаргыныҥ јӧбин бӱдӱрген ӧй ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱни деп чотолот. Адалган улусты кайда ӧлтӱргени, олордыҥ мӧҥкӱ сӧӧги кайда јуулганы керегинде јетирӱлер эмдиге јетире јок. Ол ӧйлӧрдӧ Ойрот автоном область Кӱнбадыш-Сибирь крайдыҥ тергеезине кирген, крайдыҥ тӧс калазы Новосибирск болгон. НКВД-ныҥ крайдагы башкартузы база Новосибирскте иштеген. Оныҥ учун Алтайыста ады јарлу бу улусты Новосибирск јаар апарып јаргылаган ла ондо ӧлтӱрген деп чотолот.
Је бу јуукта Горно-Алтайск калада јаткан 85 јашту Егор Баштыков Гуркинди Кызыл-Ӧзӧктиҥ јуугында ӧлтӱргени керегинде куучындаган.

Григорий Иванович Чорос-Гуркинди Алтайында адып ӧлтӱрген, мӧҥкӱ сӧӧги Кызыл-Ӧзӧктиҥ јуугындагы кобылардыҥ бирӱзинде јаткан болордоҥ айабас.

–Бу керегинде мен 1955 јылда Тӱдрешев Байатыш деген кижидеҥ уккам – деп, ол айткан. –Байатыш биске тӧрӧӧн јиктӱ кижи болгон. Мен 1955 јылда черӱдеҥ 10 кӱнге отпускага келгем. Чопоштӧӧн энемге барбай, Байатыштыҥ айылында јаткам. Оныҥ айтканыла, Гуркинди Кызыл-Ӧзӧк јурттаҥ Горно-Алтайск јаар келип јатса, оҥ јанында экинчи кобыда адып ӧлтӱрген. Оныла кожо база тӧрт кижини. Јолдоҥ ыраак јок, 40 метр кире јерде. Ол кобыныҥ бери јанында таш, ары јанында јымжак јер деп айткан эди.

–Ол Байатыш деген кижи мыны кайдаҥ билер?
– Кантаев Алексей деген уулла кожо оро казып, аткан улусты олор кӧмгӧн деген. Бу 1937 јылдыҥ кӱзинде болгон деп айткан. Байатыш та, Алексей де Бешпелтирде Ӧлӧҥдӱ деген јурттыҥ улузы. Олорды эмди калада јаткан Людмила Николаевна Штанакова билер керек. Алексейдиҥ адазы Эркемей деген кижи, оны мен кичинекте энемниҥ айылына айылдап келерде кӧрӱп туратам. Бир казан картошконы бир ле отурала јип салар сӱрекей курсакчыл кижи болгон.

–Ӧлӧҥдӱниҥ улузы деп айдарарда, олор калада нени эдип турган болгон? Аткан улусты кӧмӧр ороны нениҥ учун олорго кастырган?
–Бого келип, акча иштеп турган не. Кузук садып, тура тудуп… Погондулар олорды тудала, иштеттирткен не. Бойлоры не казатан? Бастыра јаҥ олордыҥ колында болгондо.

–Аткан улустыҥ бирӱзи Гуркин деп кайдаҥ билген?
– Олор Гуркинди билер болгон до. Јурукчы Оносто јаткан, је Куйумда, Бешпелтирде, Чопошто улайын болуп туратан. Оныҥ учун бу јерлердиҥ улузы оны јакшы билер болгон. Энем де Гуркинди јакшы билгем деп айдып туратан.

–Ӧлтӱрткен ӧскӧ улус кемдер болгонын таныган ба?
–Билбезим. Облисполкомныҥ јаан ӧгӧӧндӧри деп уккам. Ончозын јаҥыс јерде кӧмгӧн деп айткан. Бу реабилитация болбогон ӧй не. Јазап сурабагам. Аткан улус орус улус, кӧмгӧни алтайлар болзын деп, айса болзо, ӧнӧтийин эткен.
Ол ло 1937 јылда Байатыш Тӱдрешевти ле Алексей Кантаевти, јолго акчадаҥ береле, Алтайга 10 јылга келбезин деп аткарып ийген. Кандый да јаргы-эш јогынаҥ. Тӱрмедӧӧн дӧ, ссылкадӧӧн дӧ эмес. Орустап айтса, выселили. Байла, кӧргӧнин кемге де айтпазын, куучын-эш чыкпазын деп.
Байатыш Кемероводо 10 јыл јӱреле, јанып келген. Сайдыстаҥ кижи алган. Эки тура туткан, бирӱзин уулы алган. Экинчи туразы калада Белинский оромдо болгон. 76-77 јаштуда мында божогон. Мен оныҥ сӧӧгинде болгом.
Кантаев Алексей кайда да Тӱндӱкте, Нижнеудинск калада узак јаткан. Оноҥ орус ӱйлӱ келген. Чопошто кичинек тура садып алала, бир јыл јаткан. Оноҥ ойто Тӱндӱктӧӧн јӱре берген, мында јарабаган ошкош.

–Слер бу керегинде мынаҥ озо кемге-кемге куучындаганар ба?
–Гуркинниҥ реабилитациязы 1956 јылда болуп, оны актап саларда, Владимир Эдоковко куучындагам. Ол пединститута иштеп турган болгон. Керектебеген. Гуркинди актап та саларда, ады-јолы адалбайтан, совет јаҥ јаратпаган не.
Гуркин керегинде куучын ӧдӧрдӧ, база бир мындый учурал куучындап берейин. Чопошто, мениҥ энемниҥ айлыка коштой, Кайгородова Авдотья деп јаанак јуртаган. Ол 17 јашту тужында Оносто Гуркиндердиҥ айлында казан-айак азар, ӧскӧ дӧ айыл ижин эдер болушчы болуп иштеген. Кижиге барбаган ошкош, не дезе, оныҥ аказы база Кайгородов деп ӧбӧкӧлӱ болгон.
Авдотьяныҥ Гуркин јураган јиит туштагы јуругы бар, альбомында чыккан ошкош эди. Ол јаанак энемле кожо ӱӱрелер болгон. Энемниҥ кӧзин эмдеп туратан. База Чевалков деп кижи болгон. Мӱӱстеҥ тарак эдип, алтай деремнелерде садып туратан. Јурукчы Чевалков эмес. 1930-1950 јылдарда бийт деп неме коркышту болгон не.
Бир катап Авдотья јаанак мени погребтӧӧн капусталу бочкозын тӱжӱрип бер деп айбылаган. Јаан эмес, 3 литрдиҥ бочкозы. Оноҥ тураныҥ ӱстинде бор-ботко немени тӱжӱр деген. Мен чыксам, тоозын-тобрак коркышту, эски-саскыны базырып салган. Казынып турзам, фанерада јуралган бир этюд чыккан: Кадынныҥ јарадында кумакта ойногон ӱч кызычак јуралган јурук. Оноҥ казынып турала, база эки этюд тапкам. Гуркин колын салып койгон јуруктар. Тураныҥ ӱстинеҥ тӱжеле, Авдотья јаанактаҥ Гуркин керегинде сураарымда, ол сӱӱнген ле бӧскӧ јурап салган узуны орынныҥ сыны, тууразы јарым метр кире кебис кӧргӱскен. Бойы јураган бу кебисти Авдотьяга Гуркин сыйлаган эмтир.

–Гуркин керегинде јаанак нени-нени куучындаган ла болбой…
–Сурагам. Сӱрекей кату кылык-јаҥду кижи болгон деп айткан. Јалчылар тутпаган, ончо немени айлында бойы эдетен. Кӧлди казарга, чеден-садан тударга улус јалдаганда, акчала тӧлӧйтӧн.

–Ол этюдтар јаанакта арткан болгон бо, Егор Эркелеевич?
–Керектебей турарда, мен алып алгам. Ковер ондо ло арткан болгон. Ковер керегинде Владимир Эдоковко куучындаарымда, оны садып аларга акча јок деген.
1961 јылда мен Куйустыҥ школында ӱредӱчи болуп иштегем. Кӱскиде ӱренчиктердиҥ футболло Чамалда ӧткӧн маргаандарына балдар экелип, Эликманарда конгоныс. Ол тушта аймактыҥ тӧс јери Эликманарда болгон. Мындагы конор турада Иван Кудинов деген бичиичиле таныжып, ого Гуркин керегинде куучындагам. Бисле кожо школдыҥ физругы болуп иштеген Михаил Кабакчинович Чечегоев болгон.

Алтайдыҥ бичиичилериниҥ јааны ба кандый, тыҥ кижи болуп турарда, этюдтарды ого берип ийгем. Авдотья јаанакта коверды база куучындагам. Ол бу ла јорыкта Чопошко барып, кебисти садып алган. Кийнинде мен Барнаулда иш аайынча болуп, ого јолугып болбой, «Гуркинниҥ этюдтарын ла коверын музейге табыштыр!» деп записка артырган эдим.
Ол кижи эмди божоп калган. Этюдтар ла ковер кайда барганы јарты јок. Барнаулдыҥ эмезе кандый бир ӧскӧ музейде јок болзо, балдары керектебей, таштап ийген болордоҥ айабас. Иван Кудинов «Цветы на камнях» деген бичик бичиген, ондо Гуркинниҥ этюдтары керегинде куучындар бар. Бу бичик бистиҥ республикан библиотекада болор керек.

Ӧткӧн неделеде «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ фотографы Евгений Бутушевле кожо Е. Э. Баштыковты кӧлӱкке отургызып алып, оныҥ куучындаган кобызын кӧрӧргӧ бардыс. Егор Эркелеевич бойы бу кобыны кӧрбӧгӧн, Байатыш Тӱдрешев деген кижидеҥ 1955 јылда јӱк уккан эмтир. Кызыл-Ӧзӧк јурттаҥ оҥ јанында экинчи кобы эмди Бочкаревка деген, бажына чыгара туралар тудулып калган јер. Кызыл-Ӧзӧк јурт бойы да јаанап, элбеп ӧскӧн. 81 јыл мынаҥ кайра бу јердиҥ аайы та кандый болгонын билерге кӱч. Оныҥ учун шак бу јер керегинде куучын ӧткӧн деп быжу айдар арга јок …
Кӧп јылдарга областьтыҥ национальный школында ӱредӱчи, таскадаачы болгон Людмила Николаевна Штанаковага база јолыгып јӱрдим. Ол меге азыйда Бешпелтирдиҥ јурт Соведине кирген Ӧлӧҥдӱ јурттыҥ эш-нӧкӧри Николай Айбысович Штанаков эзен јӱрерде јураган схема-јуругын кӧргӱскен. Николай Айбысович бу јерде чыккан-ӧскӧн кижи болгон. Јурукта Тӱдрешев Байатыштыҥ да, Кантаев Алексейдиҥ адазы Эркемейдиҥ де туралары база јуралган. Је Людмила Николаевнаныҥ айтканыла, бу кижиниҥ ӧбӧкӧзи Оськин болгон. Айса болзо, уулдары энезиниҥ ӧбӧкӧзиле бичилген болор деп, Людмила Николаевна айдат. Байатышты да, Алексейди де кӧргӧни оныҥ сагыжына кирбейт, оогош болгон. 1955 јылда Байатыш 50 јаштаҥ ажып калган кижи болгон деп, Егор Эркелеевич айдарда, билбей турганы јарт. Је Оськин Эркемейдиҥ кандый да уулы Мурманскта јатканын укканын Людмила Николаевна эске алган.

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган республикан библиотекада Иван Кудиновтыҥ «Цветы на камнях» деген бичигежи бар болтыр. Ол 1961 јылда Барнаулда кепке базылып чыккан. Бу бичикке кирген кыска куучындар ла новеллалар эки бӧлӱкке бӧлинген. Баштапкызы «Лесной царь» деп адалат ла ого кирген беш куучын Г. И. Чорос-Гуркинниҥ Петербургта ӱренген, Оносто јаткан ӧйлӧриле колбулу. Ӱч куучын («Украденный этюд», «Ручеек», «Тайна старого леса») Гуркинниҥ этюд-јуруктарына учурлалган. Бичиктиҥ кире сӧзинде Иван Кудинов Г. И. Гуркинниҥ јӱрӱмин ле јайаан ижин шиҥдеп, Петербургка ла Оносто јурукчыныҥ јаткан ла иштеген јерине барып јӱргени бичилген. Куучындарды мен јилбиркеп кычырдым, бичилген тили јеҥил, јурукчыныҥ јӱрӱми јылу кӱӱнле чӱмделген.

1937 јылдыҥ кӱзинде Кызыл-Ӧзӧктиҥ тӱрмезинде Г. И. Гуркин отурганы керегинде меге Ефим Степанович Бакиянов куучындаган. Бу кижиниҥ билезиле бис 20 јыл кире бир турада јатканыс ла айылдажып, оныҥ айдуда јӱрген ӧйлӧри керегинде куучындарын улайын угуп туратаныс. Ефим Бакияновты 19 јаштуда арестовать эдип, «албатыныҥ ӧштӱзи» деп бурулаган. Кызыл-Ӧзӧктиҥ тӱрмезинде отурган кыйын-шыралу ӧйлӧринде ол Иван Толтокко туштаганын эске алып туратан. Комсомолдыҥ јарлу ишчизи, поэт Иван Толток «албатыныҥ ӧштӱзи» деп актуга буруладып, 1937 јылда ӧлтӱрткен. «Тӱрмеде Гуркинди кӧргӧнин таайым Иван Толток айткан. Меге буруҥды бир де алынба деген, бурулу мен деп колыҥды салзаҥ ла, адып салар деп». Ефим Степанович 10 јыл айдуда болуп, Алтайына јанып келеле, 90 јашты ажып божогон. Оныҥ кызы Светлана Ефимовна Полетаеваныҥ айтканыла, Ефим Бакиянов ло Иван Толток бир аданыҥ уулдары, энелери башка.

Байатыш Тӱдрешевтиҥ куучындаганы чын болзо, Г. И. Чорос-Гуркинле кожо аттырткан улус Никита Федорович Меджит-Иванов, Иван Савельевич Алагызов, Павел Семенович Хабаров, Сергей Сергеевич Сафронов болордоҥ айабас. Ойрот областьтыҥ облисполкомыныҥ председательдери болуп Меджит-Иванов (1923-1924 јылдарда), И. С. Алагызов (1924-1930 јылдарда), П. С. Хабаров (1930-1932 јылдарда), С. С. Сафронов (1933-1935 јылдарда) иштеген. Олордыҥ кийнинде 1936 јылда облисполкомныҥ председатели болуп Иван Савельевич Пьянков ло 1937 јылда Андрей Александрович Сыркашев иштеген. Кезик јетирӱлерле, олорды база 1937 јылда адып ӧлтӱрген.

Је бу улустыҥ божогон јылдары керегинде јетирӱлер булгакту. Темдектезе, Н. Ф. Меджит-Ивановты Гуркиндерле кожо ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱнинде ӧлтӱрген деп чотолот. Коштой ло, ол кижи ӱлӱрген айдыҥ 12-чи кӱнинде ӧлтӱрткен деген јетирӱ туштайт. Интернеттиҥ Ойротияда репрессиялар керегинде јетирӱлеринде облисполкомныҥ политикалык истежӱге кирген башкараачыларыныҥ фотојуруктары ла јӱрген јылдары керегинде фотогалерея јарлалган. Ондо бичилгениле, Меджит-Иванов 1943 јылда божогон. С. С. Сафроновтыҥ божогон јылы 1936 деп бичилген. И. С. Пьянковты 1937 јылда арестовать эткен ле ол ӧйлӧрдӧ јарлу 58-чи статьяла бурулаган ла адып салган деп чотолгон. Кезик јетирӱлерле, оны Архангельский область јаар айду-тӱрмеге апарган ла ондо сурузы јок јылыйган. Иван Пьянковтыҥ бала-барказы таадазы Вельс деген калада јажаганча јадып, мӧҥкӱзи ондо јуулган деп бичийдилер.

Гуркинле кожо аттырткан улустыҥ бирӱзи А. А. Сыркашев ошкош деп, Байатыш Тӱдрешевтиҥ айтканын Егор Эркелеевич Баштыков эске алган. 1899 јылда эмдиги Шабалин аймактыҥ Мыйту јуртында чыккан Андрей Сыркашев керегинде бис ас билерис. Бу кижи иштеер јолын Айулу јуртта ӱредӱчи болуп баштап, кийнинде областьтыҥ јамылу башка-башка јерлеринде иштеген, ол тоодо «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакторы ла Ойрот областьта ӱредӱ бӧлӱктиҥ јааны болгон. А. А. Сыркашевти 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 2-чи кӱнинде арестовать эткен ле 1938 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде адып ӧлтӱрген. Бу керегинде Мыйту јурттыҥ библиотекари Марина Курносова бичигени бар.
Архив-кӧмзӧлӧрдиҥ јетирӱлериле, 1937 јылдыҥ куран айыныҥ 16-чы кӱнинеҥ ала 1938 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 25-чи кӱнине јетире НКВД-ыныҥ «тройкаларыныҥ» јӧбиле бистиҥ областьта 1 637 кижи аттыртып божогон. Бир канча муҥ улус ГУЛАГ-тыҥ лагерьлерине айду-тӱрмеге барган.

1937 јылдыҥ јаҥар айында Горно-Алтайск каланыҥ јаказында ӧткӧн казнь-ӧлтӱриштерде 301 кижи, ӱлӱрген айда – 268 кижи ле јаҥар айда ӧткӧн 23 ӧлтӱриште 404 кижи корогонын архивтер јетирет.
НКВД-ныҥ «тройкалары» кӧп учуралдарда бурулаткан кижини кӧрбӧй дӧ, улусты адары, тӱрмелеери, айдаары керегинде јӧптӧрин «заочно» чыгарганын 30-чы јылдардыҥ политикалык истежӱлерин шиҥдеген билимчи-шиҥжӱчилер бичийт. Мыны ајаруга алза, Г. И. Гуркинди, оныла кожо бурулаткан улусты Алтайынаҥ апарбаган да, мында ла јаргылап, адып салган болордоҥ айабас.

Ороондо башталган јаҥырта тӧзӧштиҥ ӧйлӧринде, КГБ-ныҥ архив-кӧмзӧлӧри эл-јонго ачылып башталган тушта, 1989 јылда бистиҥ тергеениҥ бир бӧлӱк улузы Г. И. Гуркинниҥ ле оныла кожо бурулаткан улустыҥ шылу керектерин кӧрӧргӧ Барнаулда КГБ-ныҥ архив документтериле танышкан. «Гуркинниҥ чыккан кӱни табылды деп, Владимир Кыдыев биске јурукчыныҥ автобиографиязын кӧргӱскен» – деп, бу иш-јорыкта турушкан Владимир Торбоков эске алып куучындаган. Бу ӧйгӧ јетире бис Гуркинниҥ чыккан кӱнин де билбес болгоныс.

Јаргыныҥ јӧбин качан ла кайда бӱдӱргени керегинде документтерди ол тушта алтай јондыктыҥ адынаҥ барган элчилер кӧрбӧгӧн. Олорды кӧрӧргӧ бербеген де болор, бистиҥ улус дезе сураарын сананбаган. Канча јылдарга јажыт болгон берилген де документтер ачылта ла кайкал болгон ине.
Политикалык истежӱниҥ ӧйлӧриниҥ јартына чыгатан, эмдиги бар булгактарды тӱзедетен иш алдыста эмди де кӧп болгонын бу ла тоолу темдектер керелейт.

Светлана КЫДЫЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина