Алтайдын Чолмоны

«Россияныҥ улу аттары»

30.10.2018

Акция Россияныҥ федерал аэропортторына улу јерлештердиҥ аттарын адаарына учурлалган. Конкурста ороонныҥ телекейлик учурлу 45 аэропорты, ол тоодо Горно-Алтайсктыҥ аэропорты туружат.

Бистиҥ тергееде АР-дыҥ Јондык палатазында ӧткӧн текши шӱӱжӱлердиҥ турулталарыла озолодо тоолом тургузылган ла ого 10 кижиниҥ ады кирген. Ӱлӱрген айдыҥ 28-чи кӱнине јетире эл-јон шӱӱлтелерин ӱлекердиҥ сайтына база бичиген. Эмди республикада социологический опростор башталды, оныҥ турулталарыла кӱчӱрген айдыҥ 7-чи кӱнине јетире озолоочы ӱч ат јарталар. Јеҥӱчил ат кӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире ӧдӧтӧн текши ӱнбериште јарталар. Онойдо ок волонтерлор анкетирование ӧткӱрер. Јеҥӱчил аттар јаҥар айдыҥ 5-чи кӱнинде Москвада доброволецтердиҥ Бастырароссиялык форумы тушта јарлалар.

Телекейде улу улустыҥ аттарыла адалган 200-теҥ артык аэропорт. Россияда улу јерлештердиҥ аттарыла аэропортторды адаары удабаган. Темдектезе, Ростов-на-Дону калада Платов деп телекейлик аэропорт Донской казачествоныҥ атаманы Матвей Платовтыҥ адыла адалган. Оныҥ јуучылдары XVIII чактыҥ учында ла XIX чактыҥ бажында Россия империяныҥ ончо јууларында турушкан. Кемероводо аэропорт Алексей Леоновтыҥ адыла адалган. Совет Союзтыҥ эки катап Геройы, летчик-космонавт, ачык космоско баштап ла чыккан, Кузбасста туулган кижи Алексей Архипович Леоновтыҥ адыла 2012 јылдаҥ ала ададат. Ульяновсктогы телекейлик аэропорт Симбирский губернияда чыккан бичиичи ле тӱӱкичи Николай Михайлович Карамзинниҥ адыла 2011 јылдаҥ бери адалат.

Озолодо тооломго кирген он ат

Вернадский Владимир Иванович (1863-1945)
Владимир Иванович Вернадский, академик, минеролог, кристаллограф, биогеохимияныҥ, геохимияныҥ ла ноосфера керегинде ӱредӱниҥ тӧзӧӧчизи.
1891 јылда јиит билимчи магистерский диссертациязын, 1897 јылда докторский диссертациязын корыган ла минералогияныҥ докторы ла профессоры болуп калган. Эки диссертацияныҥ ортозында Вернадский канча-канча билимдик экспедицияларда јӱрген. Геологиялык бедирештӱ иштер ӧткӱрип, ол бастыра Россияла, Европала јорыктаган.
XX чактыҥ бажында ол Билимдердиҥ Петербургтагы Академиязыныҥ академиги болуп калган, Минералогиялык музейди башкарган. 1909 јылда профессор минералдар бедиреер Радиевый кӱрее тӧзӧп, бойы да оныҥ ижинде турушкан. 1915 јылда Вернадский ороонныҥ сырьевой байлыктарын шиҥдеер кӱрее тӧзӧгӧн. Башка-башка јылдарда Вернадский мӧҥкӱлик тоштор, јердиҥ алдындагы сууларды ла о. ӧ. шиҥдеер билим биригӱлер башкарган. 1940 јылда академик уран аайынча кӱреени башкарганыла колбой, Совет Союзтыҥ ядерный программазын баштаган кижи болуп јат.

Каан Елизавета Петровна (1709-1761)
Россияныҥ императрицазы, Романовтор отогынаҥ
Петр I ла оныҥ экинчи ӱйи Екатерина I-ныҥ балазы, 1741-1762 јылдарда Российский Империяны башкарган. Оныҥ башкартузыла кӧп учурлу јаҥыртулар эдилген: ӧлтӱрер јаргы токтодылган, ороонныҥ ичиндеги таможня астадылып, садуга јарамыкту ӧзӱм берер айалгалар тӧзӧлгӧн. Ороонныҥ јилбӱзи Сибирьге ууланган, Московский университет ачылган. Елизаветаныҥ башкарузыныҥ тыш политиказы база бийик кеминде ӧткӧн — эки европей тартыжуда туружып, Россия бойына јеҥӱлер алды: Австрияныҥ энчизи учун ла јетијылдык јууда. Россия Францияла, Австрияла биригӱ тӧзӧп, Кенигсбергты бойына алган, Тӱштӱк Пруссияныҥ јоны орус императрицага чындык болорына чертенген.

Кокышев Лазарь Васильевич (1933-1975)
Бичиичи, Москвадагы Литинститутты божоткон, алтай литератураныҥ классиги
СССР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы. Эки тилле (алтай, орус) бичиген. Кӧп тоолу јарлу бичиктердиҥ авторы: «Алтын Кӧл», «Ӱлгерлер», «Туба», «Туштажулар», «Кызыл чечек», «Экинчи јӱрӱм», «Јол», «Санаалар», ӱч романныҥ авторы, ол тоодо баштапкы алтай «Арина» деген романныҥ. «Арина» СССР-дагы бир кезик калыктардыҥ тилине кӧчӱрилген.
Алтай тилге А. С. Пушкинниҥ, М. Ю. Лермонтовтыҥ, Н. А. Некрасовтыҥ. Т. Г. Шевченконыҥ ла шотланд укту Р. Бернс деген поэттиҥ ӱлгерлерин кӧчӱрген. Оныҥ адыла Алтай Республиканыҥ тӧс калазында ла башка-башка јурттарында оромдор адалган.

Кульджин Аргымай
(1865-божогон јылы јарты јок)
Аргымай Кульджин укту мал ӧскӱрген аргачы, ичкери кӧрӱмдӱ, јондык сурактарга јаан ајару эткен кижи. Революциянаҥ озо алтай албатызына бойыныҥ аргазыла школдор тудуп, олорды ончо керектӱ не-немеле јеткилдеген. Кезик учуралдарда школдорды миссионерлерге аҥылу јондык ӱредӱлик некелтелерине келиштире ӱредӱ ӧткӱрзин деп табыштырып беретен. Мӱргӱӱлдиҥ туразын ла церкпе туткан, јарлу орус билимчилерле, озочылдарла колбу тудуп баштаган.
Кульджин аргачылык ижинде телекей ичиле ыраада барып иштеген. Монголияла јаантайын саду ӧткӱрген, каанныҥ јуук улузын керектӱ аттарла јеткилдеген. Укту мал ӧскӱрерин шиҥдеп, Англияда ла Германияда болгон. Аргымай Кульджин араб јӱгӱрӱк аттарды јербойындагы укту беелерине кожуп, јаҥы укту мал ӧскӱрген. Аказы Манјыла кожо телекей ичинде садуга чыҥдыйы бийик сарју эдер завод, тӱк согор арга ачкан, Кеҥи ичине суу экелип, јалаҥдар сугарар иштер ӧткӱрген.
Революцияныҥ кийнинде Ойрот Республиканы јарлаган Улалудагы Тӧзӧмӧл јуунда Аргымай Кульджин республиканыҥ чыгартулу кижизине кӧстӧлгӧн. 1930 јылдыҥ чаган айыныҥ 30-чы кӱнинде јайымын айрыткан, божогон кӱниниҥ аайы јок. Јӱк 1995 јылда ак-чек ады орныктырылган.

Суразаков Сазон Саймович (1925-1980)
Атту-чуулу билимчи, Туулу Алтайда билимниҥ баштапкы докторы
Сазон Саймович — тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ Горно-Алтайсктагы билим-шиҥжӱлик институдыныҥ баштапкы директоры, филологиялык билимдердиҥ баштапкы докторы, Туулу Алтайда гуманитар билимдерин баштаган, оныҥ тӧзӧлгӧзинде турган кижи. Оныҥ билим иштери гран ары јанында шиҥжӱчилерге таныш.
Сазон Саймович школдорго ло вузтарга алтай литературала, фольклорло бичиктер белетеген, куучындар, ӱлгерлер бичиген, XIX чактыҥ учындагы — XX чактыҥ бажындагы бичиичилердиҥ энчизин шиҥдеген, актуга јаргылаткан поэттердиҥ ак-чек ады-јолын орныктырар иштер ӧткӱрген, алтай бичиичилердиҥ јаҥы ӱйезин белетееринде ле бичиичилердиҥ областной организациязын тӧзӧӧринде јаан камаанын јетирген.
Ол канча јылдардыҥ туркунына Алтайдыҥ ыраак толыктарынаҥ албатыныҥ оос поэзиязын, этнографиялык, тӱӱкилик, лингвистикалык материалдарын јуур кӧп тоолу экспедициялар баштаган.
Суразаков алтай тилле албатыныҥ эпозыныҥ «Алтай баатырлар» деген јуунтызын баштап чыгарган. Ол Тӱштӱк Сибирьдеги тӱрк тилдерлӱ калыктардыҥ фольклористиказында баштапкы мындый јуунты болуп јат. 1958-1980 јылдардыҥ туркунына алтай эпостыҥ 10 томы чыгарылган.
Сазон Саймович эки тилле чыгарылган «Сибирьдеги ле Ыраак Кӱнчыгыштагы калыктар фольклорыныҥ кереестери» деген 60 томду академический серияны баштагандардыҥ бирӱзи.
С. Суразаков 1973 јылда «Эпос народов СССР» деген серияда «Маадай-Кара. Алтайский героический эпос» деген бичик чыгарында јаан камаанын јетирген. Бу иш эҥ артыктардыҥ бирӱзи деп чотолып, телекейдиҥ фольклорлык классиказыныҥ эрјинезиниҥ тоозына кийдирилген.

Трофимов Евгений Федорович
(1920-1981)
Алтайский крайдыҥ Чой аймагыныҥ Паспаул јуртында чыккан. Гвардияныҥ капитаны Е. Ф. Трофимов 325-теҥ ажыра јуучыл учуштар эткен, кейдеги 20 јуу-тартышта таҥынаҥ бойы — 10 самолет, эжерлежип 2 самолет оодо аткан (кайралдыҥ чаазынында таҥынаҥ оодо аткан 14 лӧ эжерлежип 3 самолет). СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумыныҥ 1944 јылдыҥ куран айыныҥ 22-чи кӱниндеги јарлыгыла ого Совет Союзтыҥ Геройыныҥ ады адалган, Ленинниҥ ордени ле «Золотая Звезда» медаль кайралдалган.
Јеҥӱниҥ кийнинде службазын ВВС-та башкарту јамыда улалткан: авиадивизияныҥ пилотированиениҥ техниказы аайынча инструктор-летчиги, авиаполктыҥ командири, авиадивизияныҥ командириниҥ летный белетениш аайынча ордынчызы, ПВО-ныҥ 14-чи башка черӱзиниҥ авиациязыныҥ јааныныҥ ордынчызы. 1952 јылда Јуучыл-Кейдеги академияны божоткон. Ороонныҥ ПВО-зыныҥ черӱзиниҥ летчиктериниҥ Армавирдеги бийик јуучыл авиационный училищезиниҥ јааныныҥ 1966 јылдаҥ ала ордынчызы, 1970 јылдаҥ ала јааны. Паспаул јуртта оныҥ адыла ором адалган.

Чевалков Михаил Васильевич
(1817-1901)
Бичиичи, кӧчӱреечи, абыс. Улала јуртта чыккан. Ол орус тилле кычырып ла бичип ӱренип алган. Оныҥ кийнинде 1844 јылда Алтайский духовный миссияныҥ штадына кӧчӱреечи болуп кирген. Чевалков бу ижи аайынча орус шиҥжӱчилерле кожо Алтай ичиле јаҥыс катап эмес јӱрген. 1870 јылда Чевалков дьякон боло берген. Онойып, ол Орус православный серкпениҥ баштапкы алтай ишчизи болуп јат. 1877 јылда ол абыс боло берерде, оны Чолушманда служить эдерге аткарган. 1889 јылда штаттаҥ чыгарылган ла Оҥдойдо јаткан, ондо божогон.
Чевалков баштапкы алтай бичиичи деп чотолот. Оныҥ тӧс бичиги – алтай тилле бичилген «Чӧбӧлкӧптӱҥ јӱрӱми». 1894 јылда ол орус тилле Томскто «Памятное завещание» деп адалып чыккан. Ол онойдо ок Библиядаҥ кӧп тоолу христиан мӱргӱӱлдер, тексттер, И. А. Крыловтыҥ басняларын кӧчӱрген. В. И. Вербицкийле кожо ол алтай фольклордыҥ кӧп тоолу бӱдӱмдерин: кеп куучындарын, кожоҥдорын, табышкактарын ла кеп сӧстӧрин јууган ла кепке баскан.
М. В. Чевалковтыҥ ады Алтай Республиканыҥ Эл библиотеказына адалган.

Чорос-Гуркин Григорий Иванович
(1870-1937)
Алтай јурукчы Алтайский духовный миссияныҥ школында иконалар јураар класста ӱренген. И. И. Шишкинниҥ ӱренчиги, ол јаҥыс ла художественный эмес, је этнография јанынаҥ баалу муҥдар тоолу јуруктар јураган. Ол «Катунь весной» (1903), «Озеро в Лаже»(1907), «Хан Алтай» (1907), «Река Ядыгем» (1909), «Каракол» (1909), «Ледоход» (1909), «Алтай. Горная долина» (1909), «Корона Катуни» (1910), «Озеро горных духов» (1910) ло ӧскӧ дӧ јарлу јуруктарды јураган.
Туулу Алтайда да, Новосибирскте де байрамдарда јурукчы туружатан болгон. Плакаттар, кычырулар ла ӧскӧ дӧ јурук иштер јурукчыныҥ молјулу кереги болгон. Ол алтай таныкка јуруктар јураган, алтай чӧрчӧктӧргӧ иллюстрация эткен ле јуруктар јураарын улалткан. Оныҥ живописи јаҥы чыҥдыйлу боло берген: јаркынду ӧҥдӱ, токыналу.
Јурукчыныҥ калганчы јылдары Сибирьде революцияныҥ керектерине — граждан јууга ла совет јаҥды тургузарына – келишкен. 1917 јылда революцияныҥ толкузында алтайлардыҥ государственный тӧзӧлмӧзи (Каракорум-Алтайский окружной управа) тӧзӧлгӧн, јурукчыны, ӧс национальностьтыҥ јарлу кижизин, оны башкарзын деп јӧпкӧ кийдиргендер. 1919 јылдыҥ кандык айында акгвардеецтер оны «сепаратизм ле Тӧрӧлин сатканы учун» арестовать эткен, је ол кийнинде НКВД-ныҥ тӱрмезинде божогон. Оныҥ ӧлӱминиҥ шылтактары эмдиге јарты јок. Оныҥ адыла Алтай Республиканыҥ јурттарыныҥ ла калазыныҥ оромдоры, ӱредӱлӱ заведениелери адалган. 1956 јылда божогон кийнинде ады-јолы акталган.

Шишков Вячеслав Яковлевич (1873-1945)
Шишков баштапкы ла катап Алтайга 1909 јылда келип јӱрген. Ол Бий сууда Бийск каладаҥ ала Алтын Кӧлгӧ јетире билим шиҥжӱлер ӧткӱрген. Шишковтыҥ шиҥжӱлери эмдиге јетире бу сууныҥ эҥ ле толо ло чыҥдый пландарыныҥ бирӱзи деп чотолот. Ого кемелер јӱрерине буудакту бурылчыктар, таштар, сууныҥ тӱргени, тереҥи крегеинде јетирӱлер кирген. Шишков бу јорыктаҥ бойыныҥ санааларын улайын ла бичиген ле кийнинде јорыктыҥ бичимелдери эдип, Томскто газетте јарлаган.
1913 јылда В. Я. Шишковко Чуйдыҥ јолын тударын башкарар јакылта болгон. Келер ӧйдиҥ бичиичизи эки јылдыҥ туркунына трактла јӱрген, отрядтардыҥ ижин шиҥжӱлеген. Бу јол-јорыктаҥ соҥында кепке базылып чыккан «По Чуйскому тракту» деп очерктер бичиир санаа келген.

Шуклин Илья Захарович (1922-1943)
Совет Союзтыҥ Геройы, Брянский фронттыҥ 284-чи адучы дивизиязыныҥ 820-чи артиллерист полкыныҥ артиллерист батареязыныҥ командири.
Ойрот автоном областьта (эмди Алтай Республика) Кан-Оозы аймактыҥ Чаргы-Оозы јуртында чыккан. Орус. 10 классты Горно-Алтайск калада божоткон.
1941 јылдаҥ ала Кызыл Черӱде. Бу ок јылда Томскто артиллеристтердиҥ училищезин божоткон. 1942 јылдаҥ ала ВКП(б)-ныҥ турчызы. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фронтында 1942 јылдыҥ кандык айынаҥ ала турушкан. Артиллерист батареяныҥ командири болгон. Брянский, Сталинградский, Тӱштӱк-Кӱнбадыш фронттордо јуулашкан. Батареяныҥ командири старший лейтенант Илья Шуклин 1942 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 14-чи кӱнинде Перекоповка јурттыҥ јанында (Воронежтиҥ тӱндӱк-кӱнбадыжынаҥ 50 километрде) бойыныҥ артиллеристтериле ӧштӱниҥ 30 танкына удурлажа јуулашкан.
Перекоповканы одоштой јаан изӱ айдагы јуу-согуштарда 820-чи артиллерист полктыҥ батареязыныҥ командири лейтенант И. З. Шуклинге баштаткан 76-мм јепселдиҥ расчеды ат-нерезин кӧргӱскен. Эки-јарым сааттыҥ туркунына јалтанбас артиллеристтер танктардыҥ ла пехотаныҥ табаруларын кайра таштап, 14 танкты оодо адып, ӧштӱни тескерлеткен. Шуклин онойып ла кӱӱн-кайралы јок Сталинградтагы јуу-согуштарда јуулашкан.
Северский Донец сууныҥ јанында дивизияныҥ бӧлӱктери 100 кирези танктыҥ табарузына удурлашкан јуулардыҥ бирӱзинде И. Шуклин 1943 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде Голая Долина јурттыҥ јанында (эмди Донецкий область, Славянский район, Долина јурт) јуу-согушта јеҥ јастанып јыгылган.
СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумыныҥ ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱниндеги јарлыгыла немец-фашист ӧштӱге удурлажа тартыжуда командованиениҥ јакылталарын чокым бӱдӱргени, ат-нерезин ле јалтанбазын кӧргӱскени учун Илья Захарович Шуклинге Совет Союзтыҥ Герйыныҥ ады адалган, Ленинниҥ ордени ле «Золотая Звезда» медаль кайралдалган.