Алтайдын Чолмоны

Тилин билбес бала карам…

30.10.2018

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институтта ӱлӱрген айдыҥ 18-чи кӱнинде алтай тилди ӱредериниҥ сурактары аайынча ӱредӱчилерле, ада-энелерле «Калыктыҥ эҥ јаан байлыгы оныҥ тӧрӧл тили» деп адалган кӱрее куучын ӧтти.

Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилер калада, аймактарда, јурттарда элбеде ӧткӱрилди. Темдектезе, Улаган аймакта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ республикан байрамы, Кӧксуу-Оозы аймакта  Алтай литератураныҥ кӱни, Оҥдой аймакта јиит ӱлгер чӱмдеечилердиҥ, ӱренчиктердиҥ  следы ӧтти.

Институтта алтай тилдиҥ, литератураныҥ ӱредӱчилериле, ада-энелерле ӧткӧн туштажуда кӧдӱрилген, кӧрӱлген сурактар ӧткӧн тизӱ кӧдӱриҥилерге чике келишти деп айдар керек. Ачык-јарык айалгада туштажуныҥ туружаачылары ӧзӱп јаткан јаш ӱйени биледеҥ, детсадтаҥ ала школго јетире, онойдо ок школдо тилине ӱредери, таскадары јанынаҥ сурактарды ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱштилер. Туштажуныҥ амадузы тилди ӱредериндеги ӧҥзӱре сурактарды илелеп, онойдо ок јеткен једимдерле, ченемелле таныжары, ӱлежери. Тӧс суракка ӱредӱчилердиҥ, ада-энелердиҥ кӧрӱми, шӱӱлтелери, ајарулары кирген деп айдарга јараар.

Институтта экинчи јыл мындый туштажу јол алынып, ӧдӱп јатканын аҥылап, мынаҥ ары ол јаҥжыгу болуп улалар деп иженери артат.

«Калыктыҥ эҥ јаан байлыгы оныҥ тӧрӧл тили» деп адалган кӱрее куучында ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институттыҥ билим-шиҥжӱлӱ иш аайынча проректоры А. А. Иркитова, институттыҥ алтай тилди ле литератураны ӱредер методиканыҥ кафедразыныҥ јааны Ж. И. Амырова, «Оносский клуб – Оностогы кӱрее» деген фондтыҥ башкараачызы А. В. Иташев, кафедраныҥ методизи А. С. Шокшиланова, онойдо ок алтай тилдиҥ ӱредӱчилери, балдары каланыҥ школдорында ӱренип турган энелер ле ӧскӧ дӧ улус турушты.

Туштажуныҥ туружаачыларын Алтай тилдиҥ кӱниле уткып тура, Айжан Акчабаевна баланы тӧрӧл тилине ӱредеринде билениҥ, школдыҥ, ӱредип јаткан  бичиктердиҥ авторлорыныҥ каруулу ижиниҥ учуры јанынаҥ айтты. Баланы алтай ӧзӧктӱ, тилин билип, ачык-јарык, омок-седеҥ, телекейде калыктар ортодо јылыйбазын деген амадула ӱредип јаткан иште једимдери, ӱзеери бӱдӱретен ижи јанынаҥ айтты. Ада-энелер школло, ӱредӱчилерле, институттыҥ алтай кафедразыла чике колбуда иштеерине кычырды. Суракка ыраада-тереҥжиде кӧрӱп, карындаш калыктардыҥ ченемелиле таныжып ченеери, јакшызын алары јанынаҥ шӱӱлтезин айтты.

Кафедраныҥ јааны Жанна Иостыновна кафедраныҥ ижи јанынаҥ отчет эдип, једимдериле таныштырды. Ајаруга алып, аайы-бажына чыгатан сурактарды база илезине чыгарды.

Ол, темдектезе, алтай тилдиҥ, литератураныҥ электрон бӱдӱмдӱ бичиктери јанынаҥ јартамал этти. «Ланит» деген бичик басманыҥ сайтында алтай бичиктер ончозы бар. Оноҥ  керектӱзин  бойына   чыгарып алары јанынаҥ јартап берди.

Кӱрее куучында Аржан Иташев алтай тилди ӱредеринде, балдарды тилине јилбиркедер  амадула калганчы јылдарда ӧткӱрилип турган иш јанынаҥ айтты. Ол балдардыҥ «Солоҥы» журналыныҥ баш редакторы К. Э. Тепуковло алтай тилле мультфильмдерди тургузары јанынаҥ ижи керегинде айтты. Нениҥ учун дезе мультфильмдер, чӧрчӧктӧр, будуйтан бичигештер болзын – амадузы јаҥыс ине.  Бала тилинеҥ тууралабазын, тилин кӱчсинбезин. Ӧзӧгинде салылган тил байлыгы ойгонзын, чечектезин…

Республиканыҥ кезик детсадтарында болчомдорды тӧрӧл тилине ӱретпей јат. Бала баштапкы класска барза, алтай тилин ӱретпей јат. Тилге баланы ӱредӱчи јӱк ле 2-чи класстаҥ ала ӱредет. Шылтагы бойыныҥ ӧйинде бала 1-кы класска барарда, ӱредер нагрузка јаан деп јартамал болгонында. Ол ло аайыла бу айалга бӱгӱнге јетире улалат. Калада 7-чи таҥмалу школ бӱткӱл республикада алтай тилди ӱспей, садиктиҥ кийнинеҥ 1-кы класстаҥ ала ӱредет.

Шак бу айалганыҥ, сурактыҥ аайына ӧмӧ-јӧмӧ чыгатан ӧй келгенин А. Иташев аҥылап темдектеди. Ол онойдо ок Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим министерствозында школдордо алтай тилди ӱредери аайынча бир ле кижи иштеп јатканына ајару этти. Мында  школго јӱргелек балдар ортодо, баштамы школдордо, тӧс школдордо алтай тилди ӱредери аайынча специалисттерди јууп, алдынаҥ башка бир бӧлӱк ачар керек. Ол тушта бу бӧлӱкте  ӱредер бичиктерле, программаларла, методбичиктерле, о. ӧ.  ууламјыларла иштеер  айалга болор эди деп чокымдады.

А. Иташев ачык туштажуныҥ туружаачыларын окылу јаҥга баштанары јанынаҥ шӱӱлте этти,  ончо улус јӧмӧди.

Ол онойдо ок ада-энелерге «ВКонтакте», вацапта алтай тилге ӱредер бичиктердиҥ (авторлордыҥ јӧбин алып) версияларын салза, база эптӱ болор деп айтты. Темдектезе, ол ло алтай-орус сӧзликтерди салып ийерде, ӱредӱчилерге, ада-энелерге эптӱзин темдектеди.

Кӱрее куучында балдары каланыҥ 4-чи ле 9-чы таҥмаларлу школдорында ӱренип турган энелер А. Н. Кордоева, О. А.  Колондина эрчимдӱ туружып, балдары тӧрӧл тилин билер, урокторго, ончо класста эмес кӧдӱриҥилерге кӱӱнзеп, јилбиркеп јӱрӱп, санаа-кӱӱндери јарык, арткан да предметтерле ӱредӱзи јакшы деп айттылар. Ачык куучын-эрмекте кӧдӱрилген сурактарды јарадып, бойлорыныҥ шӱӱлтелерин айттылар.  Туштажуда Кош-Агаштаҥ, Турачактаҥ келген ӱредӱчилер јӱрӱмдик учурлу сурактарын база кӧдӱрди.

Алтай тилдиҥ кафедразы, ӱредӱчилер, ада-энелер мындый ачык куучын-эрмекке чыкканы, кӱрее куучын ӧткӱргени, байла, ӧйдиҥ некелтези. Аайына чыгатан,  бирлик шӱӱлтеге, јӧпкӧ келетен сурактар кӧп. Айса болзо, јуук ӧйдӧ ӱредӱчилердиҥ, ада-энелердиҥ талалык конференциязын ӧткӱрер керек. Јылдарла чӧйилип келген сурактарды чечер керек ине. Нениҥ учун дезе јаш ӱйениҥ мынаҥ арыгы салымы бӱгӱнги кӱннеҥ, иштеҥ чике камаанду.

Тӧрӧл тилин билбес балдар кӧп. Ада-энезинде болужар аргазы јок, айса болзо, билгири ас. Оноҥ улам олор балдарын орус школдорго ийип турган болор бо? Бир јанында школ, экинчи јанында ада-эне, ортозында  тӧрӧл тилин билбес бала шыралап јат.  Айдарда, курч суракты чечер ӧй келген болор бо?.

К. ПИЯНТИНОВА