Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Узак ӧйгӧ jалбышталып кӱйер

30.10.2018

Комсомолдыҥ баштапкы ячейказы «Кызыл Чолмон» колхозто ӧткӧн чактыҥ 20-чи јылдарында тӧзӧлгӧн. Организацияныҥ иштеп баштаган чокым ӧйин јартап болбодым. Архивте ол јылдардыҥ документтери артпаган. Ячейка, байла, Ортолык јуртта јурхозартель ле школ ачылган кийнинде тӧзӧлгӧн. Архивтиҥ документтериле, 1930 јылдыҥ чаган айынаҥ ала кӱӱк айга јетире комсомолго он бир кижи алылган. Олордыҥ тоозында Бауба Нетешев, Иван Турлунов, Куран Бабашев, Кычык Кабышев, Акча Комыдяков, Батык Тадыев, Бокту Акчалов, Кучук Таханов, Чункак Тулаев, Ксения Огнева ла Алтыдон Бабашев деп јииттер болгон. Комсомолго киргендердиҥ бастыразына шыдары јокту билелердиҥ балдары болгон. Ол тушта ячейканы Быштак Тулаев башкарган. 1936 јылда јуртхозартельдиҥ комсомолдорыныҥ баштамы организациязына Василий Турлунов ло Сабак Нетешева киргендер. Ичкери кӧрӱмдӱ јииттер јуртта баштапкы колхозты тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушкандар.

1932 јылдыҥ башталганында јурттыҥ комсомолдорыныҥ ячейказында учетто он кижи турган. Олордыҥ тоозынаҥ сегис кижи мал ижинде иштеген. Бу ӧйдӧ организацияныҥ ижин омок ло капшуун јиит Бокту Акчалов башкарган. Ол јииттерди 1934 јылга јетире башкарган. 1942 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде дезе учетто он алты комсомол турган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга Ортолык јурттаҥ 67 кижи барган. 46 кижи јуууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанып јыгылган ла суру-чап јок болуп јылыйып калган. 21 јуучылдыҥ ырызы тартып, Алтайына јанып келген. Јууныҥ уур-кӱч јылдарында јербойыныҥ комсомол организациязы ижин токтотпогон. Бырчык Яданов комсомолго фронтко атанып јадала кирген. 1943-1945 јылдарда тӧжине В. И. Ленинниҥ сӱри јуралган ВЛКСМ-ныҥ значокторын Турсун Альпимов, Медведа Турдубекова ла Чичкана Чулчушева тагынгандар. Јуунаҥ озо ло јууныҥ јылдарында јурттыҥ комсомол организациязын Быштак Тулаев, Бокту Акчалов, Рыс Кукасов ло колхозтыҥ баштамы ӱредӱлӱ школыныҥ заведующийи Александра Кестегешева башкаргандар.

Колхозтыҥ комсомолдоры ла јашӧскӱрими ол јылдарда бастыра ла иштерде турушкан. Олор јуртхозартельди тӧзӧӧринде, солок јерлерди сӱреринде, Чуйдыҥ чӧлин сугарарында, школдорды, клубтарды, медпункттарды, турлуларды ла интернаттарды тударында эрчимдӱ иштегендер. Јииттердиҥ кӧп сабазы фашист јутпаны оодо согорында јеҥ јастанып јыгылгандар. Туку одузынчы јылдарда дезе «Кызыл Ойрот» јуртхозартельдиҥ ӧктӧм јӱректӱ бичикчи јииттерин аймактыҥ башкараачы органдарына туткандар. Темдектезе, Чырай Тадырова комсомолдордыҥ аймактагы бюрозыныҥ турчызына ла аймактыҥ депутаттарыныҥ баштапкы тудуузыныҥ Соведине кӧстӧлгӧн. Батык Тадыев анайда ок комсомолдыҥ Кош-Агаштагы аймкомыныҥ пленумыныҥ турчызына тудулган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында ла оныҥ кийниндеги амыр-энчӱ ӧйлӧрдӧ јурттыҥ комсомолдоры ла јашӧскӱрими мал ижинде эрчимдӱ иштегендер. Јаан улус фронтко атанарда, олордыҥ ордына иште уулдары ла кыстары арткан. Адучы Телесовко, Иманбай Чугуловко, Ийнелик Янгановко, Кеделик Попошевага, Семил Акчаловко, Борук Челчушевке, Чырнай Тулаевке, ферманыҥ заведующийи Кычык Чиндакаевке, Карадюрун Павловага ла оноҥ до ӧскӧлӧрине јаан улусла кожо теҥ-тай, тӱни-тӱжи иштеерге келишкен. «Комсомол Горного Алтая» деп бичикте мынайда айдылат: «Кош-Агаш аймакта «Кызыл Чолмон» колхозто акалу-карындаштар Ойрот ло Сергей Комуяковтор сарлыктар кабырат. Олор эрчимдӱ иштеп, 1954 јылда 1375 трудкӱн иштеп алгандар ла 201 тын сарлыкты јӱс процентке кичееп, олорды семиртерин јеткилдегендер. Мал ижиниҥ јиит озочылдары ишјалга 11000 салковой акча алгандар. Олорго анайда ок ӱзеери ишјалга беш бозу, эки кой ло бир кулун берилген».

Комсомолдыҥ комитеди јурттыҥ јашӧскӱрими ортодо таскадулу иштерди база ӧткӱрген. Ол уулдарды ла кыстарды эҥирде ле заочно ӱренетен школдорго ууламјылаган, техникумдарга ла институттарга ӱренерине аткарган. Јашӧскӱрим мындый кичеемелди кӧрӱп, комсомол организацияныҥ ижинде эрчимдӱ турушкан. Јуртта јииттердиҥ комитединиҥ јуундарында аймактыҥ ла колхозтыҥ башкараачылары, јурт ээлемниҥ специалисттери јаантайын туружатан. Олор јашӧскӱримле ченемелле ӱлежип, јурт ээлемде кандый јаҥыртулар болуп турганы керегинде куучындайтан.
Комитетке ол јылдарда анайда ок комсомолдыҥ билеттерин солыыр ишти ӧткӱрерге база келишкен. Мениҥ акту бойымныҥ санаамда 1975-1976 јылдар јакшы артып калган. Шак бу ӧйдӧ ороондо комсомолдыҥ билеттери солынган. Јурт јерде ыраак турлуларда иштеген јииттерди фотојурукка согоры сӱрекей кӱчке келишкен эди. Биске ол тушта јаан болушты Василий Сабашкин јетирген. Билеттерди солыыр ишти комсомолдыҥ комитеди 14 айдыҥ туркунына тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрген деп айдар керек. Ол тушта 65 јиитке јаҥы билеттер ӧйлӱ-ӧйинде табыштырылган. Бу ишти 1976 јылда јурттыҥ комсомол организациязы аймак ичинде эҥ баштапкылардыҥ тоозында тӱгескен эди. ВЛКСМ-ныҥ Кош-Агаштагы аймкомыныҥ јетирӱзинде мынайда айдылат: «Билеттерди солыыр ӧйдӧ «Кызыл Чолмон» колхозтыҥ баштамы организациязында комсомолдордыҥ ижи билдирлӱ эрчимделген. Јииттердиҥ бастыразы аҥылу јакылталар алган ла олор оны ак-чек бӱдӱргендер. Мында јуундар ВЛКСМ-ныҥ Уставыныҥ некелтелери аайынча ӧдӧт. Шофер Николай Турлунов 1975 јылдыҥ планын 140% бӱдӱрерин јеткилдеген».

Јурттыҥ комсомолдоры ла јииттери колхозтыҥ бастыра ла иштеринде эрчимдӱ турушкан деп, мынаҥ ӧрӧлӧй айткан эдим. Кайда кой кайчылаш, кайда эчки тараш, кайда сакман, кайда јер сугарыш, кайда малдыҥ кыштузы, кайда ӧлӧҥ белетеш – комсомолдор анда. Спорттыҥ маргаандары ла художественный самодеятельностьтыҥ кӧрӱлери комсомолдор јогынаҥ база ӧтпӧйтӧн. Бастыра тоололгон иштердеҥ азырал белетеер, кой ло эчки тӧрӧдӧр кампанияларды аҥылап айдар кӱӱним бар. Јаскыда сакман ӧйинде јуртта јаҥыс пенсионерлер, ӱредӱчилер ле оогош балдар артатан. Ол тушта јаш малды кичееп ле корулап алганынаҥ јаҥыс та малчы кижиниҥ ижи эмес, је бастыра колхозтыҥ планы камаанду болгон эмей. «Кызыл Чолмон» колхозто сакман ижинде ол ӧйлӧрдӧ јылдыҥ сайын 50 уул ла кыс туружатан. Кой ло эчки тӧрӧдӧр ӧйдӧ турлуларда иш эки-јарым айдыҥ туркунына улалатан. Сакмандап турган улустыҥ ижи тӱндӱ-тӱштӱ ӧдӧтӧн. Комсомолдор јаскы иштерде јаантайын јозокту иштегендер.

«Кызыл Чолмон» колхозтыҥ комсомолдорыныҥ 1976 јылда ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде ӧткӧн текши јууныныҥ јӧбинде мынайда бичилген эди: «Комсомолдордыҥ ла јииттердиҥ кӧп сабазы јаш кураандарды ла уулактарды торныктырып кичееринде берилген планды јӱс процентке бӱдӱргендер. «1976 јылдыҥ эҥ артык јиит сакманчызы» деген ат Чомчек Каженовага ла Раиса Чугуловага адалган. Мӧрӧйдӧ 2-чи, 3-чи ле 4-чи јерлерди Светлана Челчушева, Агафья Таханова ла Раиса Бухарова алгандар. Ол ӧйлӧрдӧ ченемелдӱ малчылардыҥ таскадаачы учуры сӱрекей јаан болгон. Комсомолдыҥ комитеди јииттерди озочыл иштӱ койчыларга ийетен. Јуртта укту-тӧстӱ малчылардыҥ билелери ас эмес болгон. Темдектезе, иштиҥ озочылы Семил Акчалова ижин уулы Василийге, Мерлю Телесова кызы Валентинага, Эрке Таханова уулы Аҥчыга, Эргалый Каженов уулы Сламбекке, Кычык Чиндакаева кызы Марияга табыштыргандар. Мындый темдектерди кӧп тоолоорго јараар. Колхозтыҥ ижи тыҥып, јаранганыла колбой, кадрлар аайынча сурактар база једимдӱ бӱткен. Јиит билелерге кӧп јаҥы туралар тудулган. Јуртта јиит специалисттердиҥ тоозы база билдирлӱ кӧптӧгӧн. Ӧткӧн чактыҥ 70-80 јылдарында колхозтыҥ бийик ле орто звенолорыныҥ башкараачылары болуп јалаҥ ла јиит улус иштеген. Темдек эдип Р. Я. Тулинаныҥ, А. С. Бушкуновтыҥ, С. Д. Джумановтыҥ, А. Б. Каженовтыҥ ла М. Б. Кабышевтиҥ ады-јолдорын адаарга турум.

Колхозтыҥ правлениези ле парторганизациязы комсомолдыҥ комитединиҥ шӱӱлтелерин јаантайын угатан. Јииттердиҥ организациязыныҥ башкараачылары ла турчылары техниканы ӱлештирер, јиит билелерди јадар јерле јеткилдеер, уулдарды ла кыстарды башкараачы иштерге кӧстӧӧр сурактарды колхозтыҥ правлениезиле, профкомыла, парторганизациязыла кожо ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжетен. Бистиҥ ӧйдӧ комсомолдорды ла јашӧскӱримди депутаттардыҥ јурттагы, аймактагы ла областьтагы Советтерине ле ӧрӧлӧй турган органдарга кӧстӧп тудары база јаан јол алынган эди. Мениҥ ӱйемниҥ ортозынаҥ У. А. Альпимов 1978 јылда ВЛКСМ-ныҥ 18-чи съездине, Р. Я. Тулина 1988 јылда СССР-дыҥ колхозчыларыныҥ 4-чи съездине делегаттар эдип тудулган. Г. К. Катучинова (Бадирова), Кеделик Попошева ла А. М. Тансунова (Бадирова) Алтайский крайдыҥ ла Туулу Алтай автоном областьтыҥ депутаттар Советтериниҥ депутаттары болгондор. Ол ӧйдӧ С. Т. Челчушеваны ла мени комсомолдыҥ обкомыныҥ турчыларына туткандар, кӧп јииттерди јурттыҥ ла аймактыҥ депутаттарына кӧстӧгӧндӧр.

Иштиҥ озочылдарыныҥ ла јондык керектердиҥ эрчимдӱ туружаачыларыныҥ тӧштӧрине Тӧрӧлдиҥ бийик кайралдары тагылган. Михаил (Бырчык) Яданов Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, Аудачи Телесова «Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ». Кеделик Попошева, Јаш Тулин, Иманбай Чугулова, Калка Чиндакаев, Эзен Янганова «Знак Почета», Укмет Альпимов, Николай Малчинов «Албатылардыҥ најылыгыныҥ», Сергей Комяков «Иштиҥ Магыныҥ» 3-чи степеньдӱ, Эркин Табылгинов «Јалтанбастыҥ» ордендериле кайралдаткандар. Любовь Барбачаковага «Россияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи», Ойрот Отуковко «Алтай Республиканыҥ эл кайчызы» деген бийик аттар адалган.
70-80-чи јылдардыҥ комсомолдорынаҥ Аҥчы Тахановтыҥ мергендӱ ижин темдектеерге турум. Бу кижи јажына ла мал ижинде иштеп, 1999 јылда ак-јарыктаҥ јӱре берген. Је орден тагынган јерлежиниҥ ады-јолын јурттыҥ улузы эмдиге јетире ундыбаган. Ол иштеги јолын 1968 јылда школды божодоло баштаган. Оны ВЛКСМ-ныҥ Кош-Агаштагы райкомы энезениҥ турлузына болушчы эдип ийген. Колхозтыҥ правлениези јиит уулга ченемел келген кийнинде оны 1973 јылда баш койчыныҥ ла баш эчки ӧскӱреечиниҥ ижине кӧчӱрген. Ол тӱк ле ноокы иштеп аларыныҥ планын јаантайын ажыра бӱдӱрген. Комсомолдыҥ Кош-Агаштагы аймкомыныҥ ол ӧйдӧги јетирӱлериниҥ бирӱзинде мындый јолдыктар бар: «1975 јылдыҥ кӧргӱзӱлери аайынча баш койчы Аҥчы Таханов иште бийик једимдерге јеткен. Ол јоон койлордыҥ ла эчкилердиҥ тын тоозын 99,4% корулап, 87 курааннаҥ ла уулактаҥ алган, бир эчки бажынаҥ 0,696 грамм ноокы тараарын, бир койдоҥ 2,586 грамм тӱк кайчылап аларын јеткилдеген. Ар-бӱткени кату аймакта ол ӧйдӧ мындый бийик кӧргӱзӱлерге једерге сӱрекей кӱч болгон. 1970-чи јылдардыҥ экинчи јарымызында А. Тахановко «Кызыл Чолмон» колхозтыҥ эҥ артык јиит койчызы» деген нерелӱ ат јаҥыс катап адалган эмес. Эзен-амыр јӱрерде, озочыл иштӱ малчыны башкару «Иштиҥ магыныҥ» 2-чи степеньдӱ ордениле кайралдаган. А. Таханов анайда ок ВЛКСМ-ныҥ Тӧс Комитединиҥ, Алтайский крайдыҥ ла Туулу Алтай автоном областьтыҥ комсомол комитеттериниҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан».

Комсомолдыҥ 100 јылдык байрамыла колбой, Светлана Челчушеваныҥ, Анна Керексибесованыҥ, Клара Блатованыҥ (Очурдяпова), Екатерина Тадырованыҥ, Светлана Бидинованыҥ, Калел Джумановтыҥ, Кочер Челчушевтиҥ, Мария Адыбасованыҥ, Валерий Кыстаевтиҥ, Борис Морлужоковтыҥ, Виктор Чиндакаевтиҥ, Раиса Тайлашеваныҥ, Раиса Тулинаныҥ, Сергей Суразовтыҥ, Социалистический Иштиҥ Геройы Кыдат Тебекованыҥ, «Иштиҥ магы» орденниҥ толо кавалери Солтон Амыровтыҥ, атту-чуулу эчки ӧскӱреечилер Чыбыш Шартлановтыҥ, Мамый Курдяповтыҥ, Социалистический Иштиҥ Геройы Алаш Кожабаевтиҥ, Галина Бадирова-Катучинованыҥ, Бинолдо Каруловтыҥ, Яков Богдановтыҥ, Марина Масканованыҥ, Джолдыбек Самархановтыҥ, Татьяна Юнхунованыҥ, Любовь Оргунованыҥ, Сойон Курдяпованыҥ, Светлана Ултарикованыҥ, Байан Белиекованыҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ ады-јолдорын адаар кӱӱним бар. Је бу алаканча чаазында бастыра улустыҥ ады-јолдорын адаарга келишпей јат. Ол учун јерлештеримди меге тарынбазын деп эртедеҥ сурап турум.

Јаан јаштулардыҥ бӱдӱрген керектерин бӱгӱнги ӱйе ак-чек апарып јат деп айдар керек. Комсомолго дезе ат-нерелӱ ле тузалу керектери учун бистиҥ ӱйе јажын-чакка быйанду јӱрӱп јат. Оныҥ чаккан оды узак ӧйгӧ јалбышталып кӱйер.

Н. МАЛЧИНОВ,
Алтай Республиканыҥ депутады, комсомолдыҥ ветераны

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина