Алтайдын Чолмоны

«Кожоҥым – jайым кырларда»

09.11.2018

Бу јуукта Шабалин јурттыҥ Культура туразында Толунай Топчинаныҥ (Зоя Кастаковна Топчина) јайаандык эҥир-туштажузы бийик кеминде ӧтти. Бу туштажуга тергеебистиҥ кӧп аймактарынаҥ, каладаҥ бичиичилер, ӱлгерчилер, јаҥарчылар ла тӧрӧӧн-туугандар јуулышты.

Бичиичи алтай эпшилер ортодо Зоя Кастаковна Топчинаныҥ јайаандык ӱни аҥылу угулат. Ол Шабалин аймактыҥ Чичке-Чаргы јуртында кӧп балдарлу, мал-аш азыраган улустыҥ билезинде чыккан-ӧскӧн. Зоя школдыҥ кийнинде Горно-Алтайсктагы педагогический институттыҥ тӱӱки факультединде ӱренген. Ол аймактыҥ школдорында одус јылдаҥ ажыра ӧйгӧ иштеп келди. Јурт јерде ӱредӱчиниҥ ле айыл ээзи ӱй кижиниҥ ижи-тожы сӱреен кӧп деп, кажы ла кижи билер. Бу иш-тоштыҥ ортозында јӱрекке томулып, санаага эбелип келген ӱлгерлик кеберлерди ак чаазынга салып отурар ӧй табып, јайаары тегин ле керек эмес. Је иштеҥкей ле шыраҥкай бӱткен, бастыра јанынаҥ јайалталу эпши чӱмдемелдериниҥ беш јуунтызын чыгарган. Баштапкы ӱлгерлери 1981 јылда «Кандык бажы кызарганда» деп адалган ӧмӧлик јуунтыда (М. Кудачинова, С. Петешева, З. Топчина) јарлалган.

Туштажуны Чичке-Чаргыныҥ «Чаргычак» деп ӧмӧлиги јаҥарла ачты. Бу ӧйдӧ Зоя Кастаковнаны сценага кычырып, сары торко кур курчадылар. Тоомјылу сӧзин Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ председатели, Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ председателиниҥ ӧмӧ председатели Бронтой Бедюров айтты. Ол туштажуга кӱӱнзеп келген бичиичилерле јуулган улусты таныштырып, кажызын ла адады. Толунай Топчинаныҥ эҥир-туштажузы алтай тилге учурлай бу кӱндерде ӧдӱп турган байрамду керектердиҥ улалганы деп, ол јолду темдектеди. «Тергеебисте бичинген ле јайаган јарлу бичиичилер ортобыстаҥ јӱре берерде, Бичиичилер биригӱзи ээнзирей берген. Айдарда, калык ортодо бичинип јӱрген јайалталу улусты илеелеп, Бичиичилер биригӱзине алар санаа быжу келген. 2013 јылда мениҥ Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиле јӧптӧжип куучындашканымныҥ шылтузында бистиҥ биригӱге 14 кижи алылган. Ол тоодо јайаандыкта эрчимдӱ иштӱ ле јайалталу ӱлгерчи Толунай Топчина» — деп, Бронтой Янгович куучындады. Ол онойдо ок оныҥ кӧп јайалталарлу болгонын ајарып, ол јурт јерде ле јадып, иштеп јӱргени оныҥ јайаандык ижин, карын, тыҥ байыткан ла элбеткен деди. Ӱлгерчи, артист Качканак Багыров эпшилердиҥ прозазына јилбилӱ ле аҥылу ийделӱ ӱнин кошкон Толунай Топчинаныҥ аттар керегинде бичимелинде оныҥ билгирлери, сезими эр де улустаҥ артык деп јолду темдектеди.

Аймактыҥ ветерандар совединиҥ адынаҥ уткуулын Светлана Могулчина айдып, Толунай Топчинага тӧшкӧ тагынар «Шабалин аймакка эткен керектери учун» деген медаль такты. Учурлу ла оморкодулу сӧзин радиожурналист Зинаида Торбокова айдып, узак јылдарга Толунай Топчинаныҥ јайаандыгыла, јаан ла тереҥ сезимдӱ ӱлгерлериле, куучындарыла бойы да тыҥ јилбиркеп таныжып, радиоугаачыларга јетирип јӱргенин айтты.

Филология билимдердиҥ докторы, профессор Нина Киндикова Толунай Топчина ӱлгерлештеҥ проза бичиирине кӧчкӧни мӧрлӱ болгон деп, прозада тилиниҥ байлыгы, чечени там тереҥ ачылганын темдектеди. Оныҥ «Чиҥмеери элес…» деп прозалык јуунтызында куучындары ӱй кижиниҥ, эне кижиниҥ јӱректи сыстадар салымы, ачу-короны, кӱч јӱрӱми ле јакшы јӱрӱмге иженчизи керегинде деди. Ондый куучындардыҥ тоозында «Канатту болзом мен», «Темир эжик»… Билимчи калганчы куучынды 11-чи класстарда кычырар бичикке кийдирерге ченешкен, је куучында катуныҥ јери, ӧлӱм бар деп јаратпаганын айтты. Онойып, балдарысты јӱрӱмниҥ катузынаҥ, ачузынаҥ чеберлеп, корып турганыс па, кандый? Нина Михайловна онойдо ок бичиичилердиҥ, ол тоодо Толунай Топчинаныҥ чӱмдемелдерин шиҥжӱлеген иштерлӱ бичиктери ас тиражла чыгып турганын айдып, олорды тегин кычыраачылар, бичиичилер кӧрбӧй дӧ јат деди. Је бу иштер ӧскӧ тергеелерге база аткарылып, ондогы литературоведтер, билимчилер кычырып турган учун, олордо бистиҥ бичиичилердиҥ аттары, иштери таныш.

Прозада бичинип тургандардаҥ туштажуда Нина Бельчекова туружып, Толунай Топчинаныҥ бичиген куучындарына бийик баа берди. Ол бичиктеги куучындар јӱрӱмнеҥ алынганы, автордыҥ јӱреги, санаазы ажыра ӧткӱрип бичигени сезимдӱ учун, кезик куучындарды кӧстиҥ јажы јок кычырар арга јок болгон деди. Проза жанрла бичинип турган ас тоолу бичиичилердиҥ тоозына јаҥы кижи кожулганыла оморкоп турганын айдып, Толунай Топчинага јайаандык ижинде јаан једимдер кӱӱнзеди.

Уткуулду, алкышту сӧстӧрди ӱлгерлер, кожоҥ-јаҥарлар солып, туштажу солун ӧтти. Сценага Зоя Кастаковнаныҥ кычырганыла кайдаҥ ла келген бичиичилер чыктылар. Олор јылу ла јараш сӧстӧрин айдып, Толунай Топчинаныҥ да, бойлорыныҥ да ӱлгерлерин кычырды. Ол тоодо Мария Кудачинова, Танытпас Акулова, Гӱзел Элемова, Таукен Яйтынов, Качканак Багыров, Павел Кедечинов, Алена Санаа, Аруна Монголова, Јергелей Унукова.

Шабалинниҥ ветерандарыныҥ «Чейнелер» деп ӧмӧлиги јерлежиниҥ сӧстӧрине бичилген кожоҥдорын сыйлады. Зоя Кастаковнаныҥ сыйны, база јаан јайалталу Алла Кастаковнага баштаткан 5-чи класстыҥ ӱренчиктери јерлежиниҥ «Кӱн чечек» деп ӱлгерине салынган кожоҥды кожоҥдодылар. Онойдо ок Толунай Топчинаныҥ чӱмдемелдерин јӱрегине јуук ла таныш сескен улус залдаҥ чыгып, ӱлгерлерин кычырды. Ол тоодо Надежда Мултуева, «Чейнелердиҥ» турчызы Николай Бугуев ле ӧскӧлӧри де.

Улаган аймактаҥ Зоя Кастаковнаныҥ эжиниҥ аказы ла јеҥези келип, уткуулдарын, јакшы кӱӱнин айдыжып, ӱлгерлер кычырып, сыйларын бердилер. Беш-Ӧзӧктӧҥ келген кожо иштеген ӱреелери Зоя Кастаковнаныҥ бичиир, јаҥарлар кожоҥдоор јайалтазыла коштой алтай кеп-кийим кӧктӧӧр, алтай аш-курсак белетеер јайалталарын айдып, оныҥ сӱреен иштеҥкейин темдектедилер. Беш-Ӧзӧктӧҥ јондык фондтыҥ јааны Лидия Унутованыҥ уткуулын олор база кычырды. Толунай Топчинаныҥ туштажуда кычырылган ӱлгерлериниҥ ортодо Лазарь Кокышевтиҥ јогына учурлалган, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ юбилейине учурлай бичилген «Чедиргендӱ чолмон» деп ӱлгерлер база угулды.

Урсул ичинеҥ келгендер база сценага чыгып, уткуулдарын айттылар. Павел Кедечинов топшуур ойноп, Толунай Топчинаны кожоҥло алкады. Людмила Чекурашева автордыҥ јуунтыларынаҥ алынган ӱлгерлерди кычырды.

Тӧрӧӧндӧри, балдары, јеендери – бастыразы јайалталу улус сценага чыгып, коо ло јараш ӱндериле кожоҥдоп, јӱзӱн-башка ойноткыларла ойноп, јуулган улустыҥ кӱӱнин кӧдӱрди. Уулы Артем Абаканда кӱӱлик училищени ле Катановтыҥ адыла адалган госинститутты божоткон эмтир. Тургуза ӧйдӧ ол «Јаҥылга» деп ӧмӧликтиҥ художественный башкараачызы, кӱӱчизи ле солист кожоҥчызы болуп иштейт. Ол энезиниҥ јеени Айтанала кожо кожоҥдоды, оноҥ бойыныҥ чӱмдеген «Энеме» деп јараш кожоҥын сыйлады. Сценага Топчиндердиҥ «Ай-Тана» деп билелик кӱӱлик ӧмӧлиги чыгып, кожоҥдоды, эҥ оогош 3-4 јашту артист комус ойноды.

Сценага Чичке-Чаргыдаҥ келген јерлежи чыгып, Зоя Кастаковнаныҥ јааназы ла адазы кожоҥчы-јаҥарчы, топшуур ла икили ойноор сӱреен јайалталу улус болгонын эске алынды. Олордыҥ бу јайалтазы јааназынаҥ, адазынаҥ деп айтты.

Кажы ла уткуул айткан, алкышту ла мактулу сӧстӧрин айткан, ӱлгерлер кычырган кижи Толунай Топчинага акту кӱӱндеринеҥ чечектер, солоҥы ӧҥдӱ арчуулдар ла алтын кӧмзӧдий бичиктер сыйладылар.

Толунай Топчинаныҥ јайаандыгын сӱӱген ле оныҥ чӱмдемелдерин јаантайын кычырып, оморкоп јӱргендердиҥ бирӱзи Россия Федерациязыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышев сценага кӧп катап чыгып, кожоҥдор, ол тоодо Толунай Топчинаныҥ ла Гӱзел Елемованыҥ сӧстӧрине бичилгендерин сыйлады.

Адакыда туштажуны ӧткӱрип, тергеебистиҥ ӱч аймагынаҥ ла калазынаҥ эл-јонды јууп, тушташтырып, поэзияныҥ ла кеендиктиҥ телекейине айылдаткан ла кӧӧрӧм, ӧктӧм сыйлаган Толунай Топчина ӱлгерлерин учурлап кычырды. Туштажу кӱндӱӱ-кӱрееле, эрмек-куучынла улалды.

Н. САДАНОВА